[Ik herpost dit nog een keer, want er is heel wat bijgekomen. Toch is het nog lang niet af.]
De Boeginezen op Celebes kennen vijf geslachten, en de Navajo-Indianen eveneens: mannelijke mannen, vrouwelijke mannen, vrouwelijke vrouwen, mannelijke vrouwen; bij de Navajo de hermafrodiet die man én vrouw is en bij de Boeginezen de bissu, een soort heiligmens, die man noch vrouw is.
.
Lawrence Durrell schreef in Justine over Alexandrië: ‘There are more than five sexes, and only demotic Greek seems to distinguish between them.’ Dat laatste geloof ik niet, het Arabisch kan er ook wat van, maar inderdaad waren er vanouds in het Midden-Oosten heel wat meer geslachten dan in het saaie Westen, dat tot voor kort alleen mannetjes en vrouwtjes (er)kende en waar de recente ontdekking van andere mogelijkheden vooral getob lijkt te veroorzaken. De moslims deden er minder moeilijk over. Een operatie ter verandering van het geslacht was in Casablanca of Teheran eerder mogelijk dan hier.
.
De laatste tijd schieten ook bij ons de geslachten en genders als paddenstoelen uit de grond. Wij hebben tegenwoordig LGBTQ… en nog meer letters; van de laatste weet ik niet eens waar ze voor staan. Of het prettig is voor de betrokkenen om in zo’n hokje geduwd te worden? De Indonesische activiste Tiara Tiar Bahtiar heeft een boek geschreven met de titel Namaku bukan waria – panggil aku manusia, ‘Mijn naam is niet transgender, noem mij mens.’ Maar blijkbaar zijn er ook veel die erop staan zich zelf zo’n letter op te plakken. Zonder identiteit schijnt het tegenwoordig niet te gaan.
.
Er zijn geslachten en genders, maar ook seksuele oriëntaties; bovendien is er nog de mogelijkheid van travestie. Al met al is er een groot aantal spelcombinaties mogelijk. Het verschil tussen geslacht en gender is me nog steeds niet duidelijk, maar dat geeft geloof ik niet, want in het vervolg wil ik eens kijken wat de oude Arabieren ervan dachten, en die onderscheidden ze ook niet.
.
Ik moet mij zeer beperken en kan het alleen maar aanstippen, want in de Arabische bronnen die ik mij kan voorstellen (poëzie, geschiedwerken) ben ik niet ver doorgedrongen; zij zijn onafzienbaar en dikwijls onontsloten. Eén ding kan al van te voren worden gezegd: men deed vroeger niet aan identiteit. De westerse gedachte: als je iets bent ben je dat voor altijd, het is je ware wezen, je identiteit, bestond in die oude wereld niet. Mensen die dat wensten konden best uit hun hokje om iets anders te ‘worden,’ zij het meestal tijdelijk. En ook als zij het misschien niet wensten: mij wordt over Afghanistan meegedeeld dat daar soms meisjes wordt opgedragen jongen te worden, als er een zoon in het gezin ontbreekt. Het gezin is van de schande van geen zoon te hebben verlost, de nieuwe jongen kan meehelpen bij vader in de winkel, het biedt de mogelijkheid om aan het publieke leven deel te nemen, en voor de zusjes een kans om er ook eens uit te komen, met ‘broer’ als chaperon.1 Ook in Albanië zijn er nog oude mannen geïnterviewd die als meisje waren geboren en om praktische redenen man geworden waren (burrnesha). Over hoe het dan ging met plassen, met de menstruatie, met voetbal en vechten zou ik graag meer horen.
Er was vanouds de khunthā, de hermafrodiet, die de lichamelijke geslachtskenmerken heeft van zowel een man als van een vrouw.
Volgens de koran heeft God de mens echter geschapen als mannen en vrouwen. Hermafrodieten moeten dus een keuze maken: als zij zich als man beschouwen en hun penis ook voor penetratie kunnen gebruiken moeten zij man worden, en anders vrouw. Vandaar dus de toelaatbaarheid van die operaties, toen die eenmaal mogelijk werden.
De mukhannath is lichamelijk een man, maar geneigd tot vrouwelijk gedrag. In kroegen werd de wijn vaak ingeschonken door een verwijfd jongetje dat lispelde en met zijn kontje wiegelde om de gasten te behagen. Niet duidelijk is, of hij dat uit een diepgevoelde neiging deed of alleen voor het geld; allebei zal wel zijn voorgekomen.
De mukhannath neemt enorm veel plaats in in de rechtsgeleerde werken, en niet als probleemcategorie, eerder gewoon als een derde geslacht. @NIET AF! Art. Rowson@
Over vrouwen van het type ‘butch’ heb ik nog niet veel gevonden. Art. sihâq in EI?@ Kruk, Warriors
De ghulāmīya of radjulīya, een meisje dat zich kleedt en gedraagt als jongen of man, schijnt een idee geweest te zijn van de moeder van kalief al-Amīn (reg. 809–813). Toen al-Amīn als jongeman weinig belangstelling voor het vrouwelijk geslacht bleek te hebben wilde zijn moeder die stimuleren door dergelijke meisjes aan het hof te introduceren: kort haar, tuniekjes, strakke riem.
Wat voor meisjes waren dat? De moeder van een prins kon natuurlijk slavinnen bevelen zich als jongen te gedragen, ook als zij daartoe van huis uit niet geneigd waren. Maar zij zal bij de selectie wel een beetje opgelet hebben welke meisjes de rol met overtuiging konden spelen. Veel succes had ze overigens niet met haar pogingen. Toen al-Amīn eenmaal kalief was dichtte een anonieme spotdichter over hem en zijn minister Faḍl:
- Het is een wonder: de kalief
is als een pederast actief,
de ander komt aan zijn gerief
(wat ons nog meer verrast) passief!2
Vrijwel onmiddellijk werden de ghulāmiyāt ook elders populair, bij voorbeeld als schenk(st)ers in kroegen. (Metz 336f, Zayyāt 186) De dichter Abū Nuwās ontving zijn wijn graag ‘uit de hand van eentje met een gleuf, gekleed als iemand met een pik.’ (Wagner 178) Hij beschrijft de meisjes ook, bijv. zo: Hier heb je mensen vrouwelijk in gedrag, maar in mannenkleding | met blote handen en voeten, zonder sieraad aan de oren en om de hals | zo slank als teugels, zwaardscheden en gordels |maar ze hebben volle achterwerken in hun tunieken, en dolken aan hun taille, | hun lokken zijn gekromd als schorpioenen, en hun snorren zijn van parfum.’ (Wagner 177)
Hind bint Nu‘mān: ‘de eerste Arabische lesbienne’ (6e eeuw), had er aardigheid in haar successieve echtgenoten te vernederen.@
Hind bint ‘Utba (7e eeuw), de ‘levereetster’ stelde zich volgens de overlevering niet tevreden met de traditionele vrouwenrol op het slagveld, die bestond in water aandragen en het verzorgen van gewonden. Zij sneed het lichaam van de verslagen held Hamza open en at zijn lever rauw. Ook niet echt meisjesachtig.
Afghanistan: بچه پوش
Er bestaan ook tegenwoordig nog meisjes die uit zichzelf zich als jongens gedragen, in kleding en gedrag. In plaats van als vrouwelijk geldende bezigheden na te streven ravotten zij liever met de jongens en weten zich onder hen ook te handhaven. Zulk meisjes heten in het Engels tomboy, in het Afghaans bachche posh, in het Arabisch fatāt mustardjila, maar dat heb ik nooit gehoord. Het Nederlands heeft er blijkbaar geen woord voor. Wanneer met het intreden van de puberteit de lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes groter worden zal het wel afgelopen zijn met tomboy zijn, maar het fijne weet ik daar niet van. Nordberg vertelt over het Afghaanse meisje Zahra dat op haar vijftiende nog tomboy was en helemaal geen zin had om zich aan de vrouwenrol te wijden. Ze maakte eens een rondje op een gehuurd motorfietsje, harstikke stoer, maar toen riep een jongen haar toe: we weten heus wel dat je een meisje bent! Ze vond het niet erg; het was een vriend, die haar ook beschermde als andere jongens haar te lijf wilden gaan. Blijkbaar wist men wel dat sommige jongens eigenlijk meisjes waren, maar werd dat min of meer genegeerd en getolereerd.
Mannetjesputter, Cairo
In Egypte bestaan er veel moppen en cartoons over muizige mannetjes die geheel onder de plak zitten van hun sterke echtgenote. Dat is natuurlijk fantasie; toch bestaat er een minderheid van paren waarbij dat duidelijk het geval is. Niemand zal de voorste dame op bijgaande foto voor bedeesd of onderdanig houden. Zo’n vrouw wordt bij ons vaak manwijf genoemd; dat klinkt erg negatief. Haaibaai, dragonder of mansvilder is ook niet beter; neutraler klinkt mannetjesputter—ja, dat woord is voor beide geslachten in gebruik, maar dat hoor je zelden over vrouwen.
In Egypte waren (zijn?) er ook vrouwelijk bouwvakarbeiders: ik heb hen zeer zware lichamelijke arbeid zien verrichten: manden vol stenen sjouwen, op steigers klimmen enzovoort. Misschien hadden zij geen man (meer) die voor het gezinsinkomen zorgde en moesten zij de mannelijke rol overnemen? Maar hadden zij dan geen naai- of strijkwerk kunnen doen, of met een luierservice langs de huizen gaan?
‘Mijn moeder was een echte vent,’ schreef al-Māzini, ‘zij@ZOEK DIE TEKST@
Umm Kulthum, de beroemde Egyptische zangeres die met haar formidabele stem heel Egypte, en vervolgens de hele Arabische wereld op zijn knieën dwong, viel al vroeg op door haar zangkunst. Haar vader had een muziekensemble waarin zij mocht optreden op voorwaarde dat zij zich als jongen zou kleden en gedragen. Dat ging lange tijd goed, maar toen zij ouder werd niet meer, omdat zij steeds zichtbaarder een vrouw was en steeds meer mensen ‘het’ wisten. Vader beval haar op te houden en te trouwen; daar kwam allemaal niets van terecht en na een pauze zong zij verder, voortaan helemaal als vrouw. Schoot zij nu in de traditionele rol van almée (‘ālima)@@? Zij hield zich echter verre van de van kunstenaars bekende liederlijkheid. Dat zij niet aanrommelde met mannen wordt vaak toegeschreven aan haar vrome inborst en nobele karakter; het kan echter ook zijn dat zij zich meer tot meisjes voelde aangetrokken. Er bestaat tenminste één gerucht dat zij bij het opstellen van een contract voor een buitenlands optreden de terbeschikkingstelling@ van twee jonge meisjes bedong.
Dit zijn maar hap-snap wat indrukken, de meeste uit lectuur. In geen velden of wegen heb ik een overzicht over deze fenomenen in de hele Arabische of islamitische wereld; ben ook geen sociale wetenschapper.
Jongensachtige meisjes en manhaftige vrouwen hoeven geenszins lesbisch te zijn; ik zeg het nog maar even.
ORIËNTATIES
Homoseksualiteit. Het overkoepelende begrip homoseksualiteit, dat gebruikt wordt voor álle vormen van seksueel leven tussen personen van hetzelfde geslacht, bestond in de Arabische wereld niet. Bestaat het nu wél? In de woordenboeken Europees-Arabisch wordt vaak als equivalent liwāṭ gegeven, maar dat is iets anders. Het schijnt mithlīya djinsīya te moeten heten, maar dat is een raar modernisme; hoeveel mensen begrijpen wat daarmee bedoeld is?
Een lūṭī is een man die een jongen of andere man anaal penetreert. Dat kan hij doen uit lust, maar hij kan het ook doen om de ander te vernederen, te straffen of hem zijn dominantie te tonen; of uit meervoudige impulsen. De anale penetratie heet liwāṭ; liefkozen, knuffelen, kussen en andere verrichtingen die in het Westen ‘seksuele handelingen’ genoemd worden zijn daaronder niet begrepen. Het verlangen van een jongen of man, anaal gepenetreerd te worden (ubna) evenmin.
Een ma’būn is iemand die zich anaal laat penetreren: uit lust, of gedwongen, of uit een combinatie van beide. Het verlangen daarnaar heet ubna. @@MEER
Uit het bovenstaande zal reeds duidelijk geworden zijn waarom het begrip homoseksualiteit in het Arabisch wereld niet bekend was. Terwijl in het Westen de oriëntatie op hetzelfde geslacht bepalend is, is daarginds het actief of passief zijn van belang, terwijl aan elkaar zitten, variërend van stoeien tot vrijen, en in het Westen als seksueel opgevatte handelingen buiten beschouwing blijven: die vallen domweg niet onder seks. (NOOT of EXCURS Michael Roes beschrijft dat mooi van Jemen.) Begrijpelijk wordt nu ook waarom in Arabische landen tegenwoordig soms zo fel tekeer wordt gegaan tegen homoseksualiteit: dat is een importproduct, een drukdoenerige lifestyle uit het Westen. Dezelfde mensen die daar zo fel tegen zijn kunnen gewoon doorgaan met hun traditionele gedragingen, wat hun vanuit het Westen soms het verwijt van hypocrisie oplevert. Al heb ik de indruk—maar meer is het niet—dat er tegenwoordig onder jonge Arabische mannen toch minder geknuffeld en hand in hand gelopen wordt dan toen ik in 1971–72 in Cairo studeerde. Als die indruk klopt is ook dat een gevolg van beïnvloeding vanuit het Westen; de Verlichting, weet U wel. Jammer voor die jongens, want ze hebben toch al zo weinig. Met meisjes mogen ze nog steeds niets.
==============
Zelf heb ik op dit gebied maar heel weinig herinneringen uit mijn studententijd in Cairo.
In de studentenflat werden kamers vaak door twee jongens gedeeld. Hoe het samenleven in die kamers was onttrok zich geheel aan de waarneming. Preutsheid heerste alom: twee keer per week was er warm water, dan zag je alle studenten in de rij staan voor de douchehokjes, van de hals tot de enkels gehuld in badmantels. Jongens die vrijwel niets bezaten hadden toch geïnvesteerd in dit blijkbaar noodzakelijk geachte kledingstuk. Dat was in Nederlandse studentenflats heel anders, zelfs toen die gemengd werden.
’s Avonds kon je in de binnenstad ‘Cleopatra, de koningin van de Nijl’ tegenkomen: een exuberant opgemaakte en geklede, grote persoon, die zich uitdrukkelijk als vrouw presenteerde. Aangenomen werd dat er onder al die pracht een mannelijk lichaam schuilging, maar dat kan bij nader inzien evengoed een hermafrodiet of transgender geweest zijn. Of een vrouw? De Mathilde Willink van het Nijldal, waarom ook niet? De autoriteiten waren tegen dit soort verschijnselen, maar de mensen op straat waren eerder geamuseerd welwillend. Geen sprake van stenen gooien of volksgericht.
.
Op een verjaardagsfeestje waren de twee aanwezige meisjes al snel in de keuken verdwenen, terwijl de jongens en mannen zich onder elkaar amuseerden met o.a. zeer zinnelijke, zelfs obscene buikdansen, die door twee jongemannen na elkaar werden uitgevoerd. Het geheel werd als grap, als parodie gepresenteerd, goed voor het ene lachsalvo na het andere, maar intussen werden de dansen met grote kunstvaardigheid uitgevoerd. Daar moet langdurig en met liefde op geoefend zijn geweest; het werd me toen duidelijk dat er gewoon ook mannelijke buikdansers bestonden. En dat waren geen ingehuurde krachten, maar genode gasten, vrienden van de jarige.
.
En dan waren er nog die twee Italiaanse clowns. Die sprongen te voorschijn uit een zijsteeg en voerden hun nummer op; heel snel, stiekem natuurlijk, want zulke kunsten waren in Egypte streng verboden! Hun optreden was grof, obsceen, anaal. Nog tijdens hun optreden haalden ze het geld op bij het snel toegestroomde, medeplichtige publiek. Tenslotte verdwenen ze ergens in een trappenhuis en ook de toeschouwers waren weg. Niets gebeurd – snelvermaak in een politiestaat.
Over dit alles moet nog meer komen. Een leuk zomerklusje, maar eerst wordt het vakantie. Ik ga deze bladzijden gebruiken als knutselhoekje; als ik wat bij elkaar heb wordt de hele boel naar het Leeswerk Arabisch en islam overgebracht.
NOTEN
1. Privé-medeling van Prof. Remke Kruk, Leiden.
2. Vertaling Geert Jan van Gelder, in @@
BIBLIO
Khaled el-Rouayheb, Before Homosexuality in the Arab-Islamic World 011 EN 3710 R85. Unni Wikan, Resonance. Beyond the words chapter on khanith niet in UB. Adam Mez, Die Renaissance des Islâms, Heidelberg 1922. Jenny Nordberg, The Underground Girls of Kabul, The Hidden Lives of Afghan Girls Disguised as Boys, 2014. Is in het Duits voorhanden: Afghanistans verborgene Töchter. Wenn Mädchen als Söhne aufwachsen, vert. Gerlinde Schermer-Rauwolf, Robert A. Weiß, Kollektiv Druck-Reif, Hamburg 2015. G.J. van Gelder,. Ewald Wagner, Abū Nuwās. Eine Studie zur arabischen Literatur der frühen ‘Abbāsidenzet, Wiesbaden 1965. Remke Kruk, Female Warriors. Everett K. Rowson, ‘The effeminates of early Medina,’ JAOS 1991, 671–93.
