Schrijven over kalief al-Hakim is zoals al opgemerkt vrijwel ondoenlijk als je geen bibliotheek bij de hand hebt. Een extra moeilijkheid is dat de meningen over hem zo ver uiteenlopen. Ofwel hij was een normale, zelfs goede kalief, óf hij was knettergek, wreed en bloeddorstig. Omdat ik, naar aanleiding van een tijdsverschijnsel, van plan was te schrijven over ‘een gek op de troon’ zal ik al-Hakim nu als gek presenteren. U leest toch ook liever over een gekke kalief dan over een normale? Ik ben nu niet creatief of wetenschappelijk; dat komt later wel weer, als ik boeken bij de hand heb. De bronnen zal ik ook later noemen. Nu eerst een samenvatting van wat er voor gekkigheid over hem verteld wordt.
Al-Hakim heeft zijn moeder vermoord. Was het een moeder-zoon-conflict, was zij een kreng, hij een onhandelbaar ettertje of allebei? Het kan ook een politieke reden gehad hebben. Moeder was namelijk een christin, en wel een melkitische, d.w.z. georienteerd op de Griekstalige staatskerk van het Oost-Romeinse Rijk – de vijand! Toen zijn vader die vrouw tot concubine nam verleende hij meteen allerlei hoge kerkelijke ambten aan familieleden van haar. Een van hen, patriarch Arsenius van Alexandrie, liet al-Hakim tegelijk met zijn moeder vermoorden. Het moet voor hem als geestelijk leider der sjiietische moslims een onverdraaglijk idee zijn geweest dat hij een christelijke component had. Ook verder ging al-Hakim tekeer tegen de christenen in Egypte; dat past wel. Momenteel is 10% van de Egyptische bevolking christelijk; in die tijd was dat veel meer, maar hoeveel precies kan ik nu niet nagaan. 40 % misschien?
Zijn regent en voogd heeft hij ook gedood. Een knappe jongeling zou hij eveneens hebben vermoord en persoonlijk van zijn ingewanden hebben ontdaan. *Hij zou zich zeven jaar niet gewassen hebben, liet zijn haar wild groeien en knipte zijn nagels niet tot ze zo lang waren als de klauwen van adelaars;* hij huisde in een kelder bij kaarslicht.
De mensen waren bang voor hem, omdat zij meenden dat hij over toverkracht beschikte en alwetend was—wat waarschijnlijk betekent, dat hij een uitvoerig spionagesysteem had opgebouwd.
Corrupte ambtenaren en hovelingen werden het eerst vervolgd. Wat er eerst nog als een sympathieke zuiveringsactie uitzag werd steeds meer een schrikbewind. De kalief voerde steeds een terechtstellingsploeg mee, die ter plaatse iemand standrechtelijk om het leven kon brengen.
Vanaf 1003 kwamen de decreten (sidjillāt) die het zedelijk leven in Egypte moesten verbeteren. In zijn jonge jaren had de kalief nog graag meegedaan met de volksfeesten in Fustat. De christenen die daar woonden dronken veel en het kwam vaak tot excessen. Vervolgens ergerde de kalief zich aan de deelname van vrouwen aan die feesten en verbood hij hun ’s avonds uit te gaan. Ook mochten ze overdag niet meer zonder begeleiding over straat. Boottochtjes werden verboden voor vrouwen. Nog later mochten mannen ook niet meer ’s avonds op straat: het hele nachtleven kwam tot stilstand. Wijn en alle wijnbehoeften zoals kruiken e.d. werden in het openbaar vernietigd; kroegen werden gesloten en zelfs de productie van honig werd verboden om de vlucht in honingwijn onmogelijk te maken. Ook ander amusement werd verboden: muziekinstrumenten werden verbrand, schaken en zelfs tochtjes in de woestijn werden verboden. Vooral joden en christenen kregen ervan langs. Die moesten vernederende onderscheidende kleding dragen; vrouwen bij voorbeeld twee verschillende schoenen. Ettelijke kerken werden vernietigd, waarvan de sloop van de H. Grafkerk in Jeruzalem in 1009 wel het spectaculairst was. Die echode nog na toen Europa in 1096 tot de eerste Kruistocht besloot.
Maar zelfs de soennitische meerderheid in het rijk bleef niet gespaard. Soennieten kregen te horen dat zij al die tijd een dwaalleer hadden aangehangen en werden opgeroepen zich te bekeren. Met allerlei vervelende, kleine spijswetjes werden zij verder geërgerd. Ooit had al-Hakim soennieten als gelijkwaardig met sjiïeten beschouwd, maar in een latere periode werden zij haast even hard gekoejeneerd als christenen.
Als bleek dat een decreet van al-Hakim niet werd nageleefd of niet uitvoerbaar was, trok hij het terug en probeerde het later nog eens.
In zijn laatste levensjaren werd al-Hakim asceet, droeg een eenvoudig wit gewaad en sandalen en ging vaak alleen uit rijden op een ezel. Bij het volk werd hij nu geliefder, omdat hij veel staatseigendommen cadeau deed aan mensen die iets kwamen vragen. Het sterk uitgedunde hof vroeg zich intussen af, of hij nog wel toerekeningsvatbaar was.
Te zelfder tijd verbleef er een Druzische propagandist in zijn paleis, waarheen hij gevlucht was voor mensen die hem wilden doden, en werkte daar aan een boek waarin de goddelijkheid van kalief al-Hakim werd aangetoond. De kalief hield hem niet tegen. (Dit staat aan het begin van de Druzische religie, die nog steeds bestaat. Een heel ingewikkelde geschiedenis; ik geloof niet dat ik die echt wil begrijpen.)
In februari 1021 maakte de kalief op een nacht weer een eenzaam ritje op zijn ezel over de Muqattamheuvel even buiten Cairo. Deze keer kwam hij niet terug. Enkele dagen later werd zijn doorboorde, bebloede kleding gevonden. Aan te nemen is dat hij was vermoord. Koren op de molen van vele sjiïeten: een verdwenen imam, daar houden ze van.
Na zijn dood haalden de Egyptenaren opgelucht adem, ze dronken een glas en de verschillende geloven leefden weer even vreedzaam tesamen als voorheen.
Dit is dus een eenzijdige kijk op al-Hakim, ik zeg het nog maar even. Verdacht is hierboven het gedeelte tussen *sterretjes*, omdat het sterk herinnert aan de beschrijving van de gekke Nebucadnezar in de Bijbel: Daniel 4:31–34. De ‘andere kant’ van al-Hakim had ik al in deel een van deze rommelige tekst belicht. Als ik weer thuis ben zal ik de boel eens herschikken.
