Kneusje

€ 2,32 kostte die paprika. Maar omdat er een slecht plekje aan zat mocht ik hem meenemen voor de helft van de prijs. Het voelt een beetje als 1930.

Koeien in de wei

Veel misère in de vee- en de pluimvee-industrie is de laatste tijd aan het licht gekomen. Kenners wisten daar al langer van; het grote publiek is door foto’s en films van afzichtelijke stallen, martelende transporten en dergelijke gealarmeerd, en bovendien: één foto van een koe met een megazware uier of een kip met een topzware borst is eigenlijk al genoeg om te begrijpen dat daar iets niet in orde is. De reacties op deze verschijnselen wordt steeds luider, en terecht. Maar veel mensen willen nu helemaal niets meer ‘van het dier’ hebben, eten vegaan, wijzen bont en zelfs leder af, enzovoort.

Een interessant radioprogramma over koeien in de wei zette mij aan het denken. Een wat primitief en onzelfstandig denken is dat, want ik ben niet toegerust om werkelijk over deze onderwerpen mee te denken. 

Het betoog was, dat grote stukken land niet geschikt zijn voor de landbouw, niet alleen in bergachtige gebieden, maar ook in rivierdalen. Daar worden dan vanouds koeien of schapen in losgelaten, die voor die landen veel goeds doen: ze houden het gras kort en hun vlaaien trekken de belangstelling van talloze kleine krabbeldiertjes en vogels, die zorgen voor het transport van zaden en voor biodiversiteit. Wat nu als er helemaal geen dieren meer in dienst van de mens zouden staan? Die landerijen zouden achteruit gaan, maar ook de dieren zelf zouden ten dode opgeschreven zijn. De koe heeft tienduizenden jaren met de mens samengeleefd en kan niet terug naar een wild bestaan. Het dier is voor zijn voedsel, veiligheid en zelfs voorplanting op de mens aangewezen. En waar zou dat eventueel wilde bestaan moeten plaatsvinden? Einde veeteelt zou betekenen einde koe. Tot zover de radio. En varken, en schaap, kun je erbij denken.

De veeteelt is vanouds een stuk cultuur: denk bij voorbeeld aan de transhumance, het overbrengen van het vee van de zomer- naar de winterweide en omgekeerd, met alle rituelen van dien. Het schapenscheren. Dat zijn betekenisvolle momenten in mensenlevens. Maar het hele samenleven met vee is een vorm van cultuur, die er anders niet zou zijn.

Behalve melk en vlees stammen nog andere producten van het rund, bijv. leer, beenderlijm, gelatine. Ik heb in Egypte wel eens op schoenen gelopen die niet van leer waren, maar van een onbestemde soort bordkarton: een pretje was dat niet. Voor vele dierlijke producten zijn er inmiddels vervangers van kunststof; dat is misschien beter voor de dieren, maar niet voor het milieu als geheel.

Ik zou zeggen: schaf die vreselijke massastallen en legbatterijen af, maar laat ruimte voor gewone. traditionele boerderijen, zonder groeihormonen en al die akelige dingen. Natuurlijk betekent dat veel minder vlees en melk, boter, kaas en eieren, maar dat is misschien niet ongezond. Kleine hoeveelheden daarvan blijven ter beschikking, en wie wil kan dan compensatie zoeken in het melken van haver.

Schwere Wörter: Flugmango

Een Flugmango is een manga die gisteren nog aan de boom hing, per vliegtuig tot ons is gekomen en dus eetrijp is.

Mini-herinnering: Amerika in de RAI

In 1963 bezocht ik een grote tentoonstelling van Amerikaanse voedsel- en landbouwproducten in de Amsterdamse RAI. Daar werd als aardigheidje ook een van de eerste ruimtecapsules tentoongesteld, en Amerikaanse mode. Alles werd er gul aangeboden: vruchtensap, soep, kip en kalkoen. Ze hadden zo’n kippenbar, met een stuk of twintig naakte kippetjes draaiend aan een spit. In 1965 kocht ik zelf ergens een halve kip in een kippenbar; de reclame werkte dus inderdaad.
Er was een enorme, functionerende supermarkt. In die tijd waren er nog weinig supermarkten in Nederland, en zeker niet zulke grote. De overdaad, de rijkdom, de grootte, die vond ik wel indrukwekkend, hoewel er niet echt iets te zien was dat ik had willen hebben.  Op zeker moment had ik een flesje geconcentreerd citroensap in mijn handen, waarvan ik geen idee had waarvoor dat goed zou zijn. Ik heb het maar weer teruggezet.
De tentoonstelling kwam op een moment dat de sjofele naoorlogse economie geleidelijk plaatsmaakte voor nieuwe welvaart en rijkdom. 
Natuurlijk was dit Amerikaanse propaganda: ‘Amerika brengt u het goede der aarde.’ Het ging er natuurlijk om, hun spullen hier te verkopen. Hoewel we ons tegenwoordig moeilijk kunnen voorstellen dat je fruit uit Florida zou importeren was dat toen misschien het geval. Mensen kochten ook Amerikaanse auto’s, wat nu maar zelden meer gebeurt. Maar vermoedelijk zat er meer achter die tentoonstelling: de hele American way of life en de transatlantische vriendschap moesten blijkbaar bevorderd worden. Dat is wat Nederland betreft erg goed gelukt.

Koningin Juliana inspecteert een ruimtecapsule. (Ik vind die hofdame zo leuk!)

Tering, nering, adieu fijne wereld!

In Duitsland is er een hiërarchie van supermarkten. In mijn omgeving is DENNS nummer één: volledig bio. Daar koop ik nooit; je moet er behalve veel geld ook een zekere tolerantie voor spelt, quinoa en pastinaken meebrengen. Daaronder zit tegut, wel de mooiste zaak van de stad, met vier filialen. Fijne kazen en vleeswaren, en zelfs vis. Ook drinkbare wijnen. Toenemend bio. Daar koop ik altijd, hoewel de laatste tijd wat minder, want alles is duur geworden. De volgende trede naar beneden is REWE, een doodgewone, gemiddelde supermarkt, degelijk zonder bijzonder te zijn. Matige vleeswaren, zeer matige kazen, goede groenten. Een heleboel gewone dingen zijn hier goedkoper dan bij tegut. Hier kwam ik de laatste tijd vaker, maar nu weer minder, omdat ze het assortiment hebben ingekrompen. Onder REWE zit Edeka, misschien van ongeveer dezelfde klasse. Daar kom ik zelden, omdat die filialen voor mij verder weg zitten. Dan komen de discounters: LIDL, ALDI, Pennymarkt. Vrijwel alleen fabrieksvoer, bleek fruit, pseudo-bio, ongezellig ingericht. Hier duwt men de wagentjes harder tegen je kuiten.

REWE heeft sinds een jaar of twee een extra assortiment binnen het grote geheel, met de naam Feine Welt.  Pseudo-aristocratisch verpakt in glanzend wit, met een soort wapen in rood en goud erop. Dat is onzin, maar die producten hebben wel mooie kwaliteit: kaas, rijp fruit, vleeswaren, koekjes, dingen die ik graag koop omdat ze duidelijk beter zijn dan de gewone. Ook duurder natuurlijk, maar voor mij nog goed te betalen. Individuele supermarkten kunnen van de afdeling Feine Welt bestellen wat zij in hun omgeving denken te kunnen afzetten. Maar zie aan: het filiaal hier in de buurt krabbelt terug en koopt nauwelijks nog van die lekkere producten in. De venkelsalami, de Franse kaasjes, alles weg, en meer leverpastei: een duidelijke versobering. Soms kom ik van REWE terug met alleen sinaasappels, uien en een pak müesli. Het opwaarts streven van deze supermarktketen is dus gefnuikt door de inflatie en de hogere prijzen, of zo u wilt: door Corona en Poetin..

LIDL had iets dergelijks gedaan. Om uit de rijen der deprimerende discounters te ontsnappen boden ze de laatste tijd ook delicatessen aan, het liefst uit Italië, begeleid door een reclamecampagne van exotisch en bijzonder. Ik kom er te zelden om te zien of ze daar nu ook aan het versoberen zijn. Op voedselfotografen voor hun reclame bezuinigen ze in ieder geval niet. 

In het restaurantwezen is iets dergelijks aan de gang. Zaken hebben moeten sluiten omdat de kok Long Covid had of het onderbetaalde personeel was weggelopen. De opvolger van de kok kookt een stuk minder, zodat de klanten wegblijven. Alleen familiebedrijven slagen erin, de tering naar de nering te zetten, en daarbij scoren Aziatische restaurantjes natuurlijk hoog. Bij de Ratsschänke zag ik laatst hoe de oude baas, die allang met pensioen was, weer liep te bedienen op het terras. Door nood gedreven, zonder twijfel. Dan is er echter het verschijnsel van het restaurant nieuwe stijl. Goede koks, een overvloed aan personeel, brutaal, uitdagend. Kijk maar mensen, hier kun je nog terecht! Laatst heb ik een keer in zo’n zaak gegeten en dat was meteen voor het laatst. Lekker eten, vlotte bediening, goede sfeer, maar toen kwam de rekening: € 50,- per persoon! In Nederland schrikt misschien niemand van zo’n bedrag, maar voor hier is dat erg veel. Tijdens het bestellen had ik het niet zo in de  gaten gehad.

Misschien komt er zo een einde aan de ‘gewone’ eetgelegenheden waaraan Duitsland zo rijk was. Waar werknemers in de de middagpauze warm eten; waar je vrienden en kennissen ontmoet. Er zal altijd wel een top-segment met sterren overblijven, waar je voor € 100,- of € 200,- terecht kunt. En ook mooie zaken waar je een bruiloft of een jubileum kunt vieren, en restaurants voor zakenlieden. Maar hier te lande ontvangt men zelden ‘vreemden’ in de eigen woning, dus juist kleine, bescheiden restaurantjes en cafés zijn nodig voor het sociale leven. Het zou jammer zijn als ze verdwenen.

Overigens, als u arte-televisie kunt ontvangen, verzuimt u niet vanavond naar Soylent Green te kijken, een film uit 1973 die een indringend beeld geeft van de voedselvoorziening in de toekomst.

Uit eten in Marburg

In twee restaurant(je)s van de categorie ‘goedkoop-maar-toch-erg-lekker’ at ik regelmatig, maar nu niet meer, omdat ze zoveel slechter zijn geworden. Dat komt omdat er koks zijn vertrokken en er geen bedienend personeel meer te krijgen is, althans niet in de goedkope sector. Een gevolg van de lange Corona-stilstand: die mensen zijn iets anders gaan doen.

Ook het Rozen-imperium van Pohl heeft geleden. Een vijfsterren hotel met daarin een restaurant met Michelin-ster en een gewoner restaurant; het restaurant Esszimmer buiten het hotel, het café Rosenpark en de ijssalon annex lunchrestaurant Aroma. Het sterrenrestaurant had het al vóór Corona opgegeven: blijkbaar waren er hier niet genoeg rijke mensen; de toevloed van goed verdienenden door de boomende Biontech-fabriek kwam pas later. Het ‘gewone’ restaurant is omgetoverd in iets mediterraans; ik heb het niet geprobeerd, want het is toch nog behoorlijk duur. De Esszimmer is gesloten en het café Rosenpark ook. De kok van het hotel voerde blijkbaar ook de pollepel over de Esszimmer en Aroma, die daardoor uitstekend waren. Maar nu is hij kennelijk weg en is de boel ingezakt. Bij Aroma is nog altijd wel heerlijk ijs te krijgen maar met de goede lunches is het voorlopig voorbij.

Er zijn echter ook twee nieuwe restaurants geopend, maar, maar … . Bij het ene, een Italiaan, heb ik al eens gegeten. Ja, het eten is lekker, zij het iets overprijsd. Dat is een bekend Marburgs fenomeen: omdat er hier zo weinig is, is dat weinige altijd duurder dan bij voorbeeld in Frankfort. Het hoofdbezwaar is de luidruchtige Italiaansheid, die volgens mij kunstmatig is, want in Italië vond ik de horeca eerder rustig en discreet. Of zou het in Zuid-Italië anders zijn? Italiaanse restaurateurs alhier vinden vaak dat ze heel erg Italiaans moeten zijn, voortdurend signore en prego moeten roepen, hoewel ze al dertig jaar vloeiend Duits spreken, en ook met veel omhaal en strijkages aan je tafeltje moeten komen. Dat is niet goed voor de eetlust. Het mankeert er nog maar aan dat ze Chianti-flessen met kaarsvet ophangen.

In het andere nieuwe restaurant heb ik op taalkundige gronden geen trek. Het is gevestigd op het onlangs gesaneerde terrein achter het station waar vroeger locomotieven gestald werden en zo’n ronde inrichting was waar locomotieven konden omdraaien. Dat vrij grote terrein was tientallen jaren vervallen. Nu is het geleidelijk opgeknapt en veranderd in een nieuw cultureel centrum, een moderne place to be zoals dat heet. Er is een theatertje, een klim-dinges waar je tegen wanden op kunt klauteren, een logies voor pelgrims (denkt u aan de H. Elisabeth), een parkeergarage, allerlei bedrijfjes, een theatercafé, nog een groot café annex drankhol voor de hogere standen, en dat nieuwe restaurant dus. Ik heb er binnen gekeken: het is een aantrekkelijke, grote ruimte, goed ingericht. Maar het heet Passiopetua, wat herinnert aan passio perpetua, het ‘voortdurende lijden’–van de H. Elisabeth? Lijkt me niet prettig als je iets wilt eten, of is misschien ‘hartstocht’ bedoeld? Ook niet nodig. En de menukaart is de definitieve eetlustremmer. Daar is een kok, nee: een ‘heer-der-lepels’ met een concept; wat heet, een filosofie en een zelfgebakken Duits. Creatief, weet u wel. Voor de liefhebber: 

Feuer, Wasser und Erde sind der Ursprung unserer Kreationen und Grundlage für unsere intensiven Geschmackserlebnisse. Kulinarik und lebendige Atmosphäre entstehen bei uns am Grill und in der offenen Küche. Wir wollen den Dialog zwischen Mensch und Natur gestalten. Unsere Umsetzungen sind die logische Konsequenz daraus. Wir denken unsere Küche „plant based“, um innovativ in die Zukunft zu gehen. Pflanzen stehen im Mittelpunkt und werden von guten tierischen Produkten begleitet. Wir setzen auf einen bewussten Mix aus nah und fern, mit Fokus auf regionalen Produkten. 

Hier ontbreekt nog een element: lucht. Gebakken lucht.
Op het menu staan als overal veel vleesgerechten, zodat die arme planten toch niet helemaal in het middelpunt staan. In een friettent staat de plant meer centraal: de nachtschade-achtige die aardappel heet. En dan die rare namen. Stel je hebt zin in een stuk vlees, dat heet dan bij voorbeeld: 

Wessler Cut 29.5 
Wessler Cut, immer wieder neue besondere Fleischteile vom Grill, mit gegrillten Greens & Spargel, Knollen mit Ebbelwoi-Balsam mariniert, Arabica-Salz, Glut-Zwiebeln, Malz-Jus.  

Of liever iets vegaans? Dan misschien de

Grill Pilz 19.5 
Austernpilze aus unserer Farm, Knollen mit Ebbelwoi-Balsam mariniert, Grüne-Vayo, LokGreens, Rauch-Jus 

Misschien kunnen ze daar prima koken, maar op grond van de menukaart heb ik vooralsnog geen trek in een dialoog tussen mens en natuur.
Morgen is er iets te vieren. Dat gaan we een eindje buiten de stad doen, in de Dammühle.

Levensmiddelen goedkoper

Veel levensmiddelen zijn flink duurder geworden. Daarom geef ik er minder geld aan uit, en dat is precies waar de supermarkten zich zorgen over maken. Van de dingen die ik regelmatig koop zijn duurder geworden: brood, muesli, hummus, volkoren crackers, groente en fruit. Op het meeste kan en wil ik niet bezuinigen. Op de crackers wel: ik koop tegenwoordig vaker roggecrackers, die zijn goedkoper. Om de gestegen kosten te compenseren let ik op de aanbiedingen. Vroeger verkeerde ik in de luxe positie dat ik dat niet hoefde. Er zijn veel dingen in de aanbieding, en merkwaardigerwijs ook allerlei luxe artikelen: gerookte zalm, serrano-ham, mangga’s, garnalen, bepaalde kazen. Die zijn dus goedkoper dan voor de inflatie. En de bananen gisteren: ineens € 0,49 in plaats van € 1,99 per kilo. Prima bananen, niks mis mee. Door af te zien van echt dure spullen en te letten op de lekkere dingen die in de aanbieding zijn geef ik dus in totaal wat minder uit aan boodschappen dan vroeger. Eventuele volgende bezuinigingsrondes kan ik zeker ook overleven, tot het op een dag niet meer verder kan. Behalve voor echt arme mensen zou het in dit volvette land voor iedereen sowieso het beste zijn, slechts de helft te eten.

Ook kan er nog voordeel gehaald worden bij de keuze van de supermarkt. Daar bestaat hier te lande een soort hiërarchie in, die blijkt uit zowel de kwaliteit als de prijzen. Tegut staat bovenaan, maar Rewe is ook niet gek, Edeka is alweer minder, nog daaronder ligt Lidl, dan Aldi, dan Penny Markt. How low can you go? Het is misschien juist goed in zo’n beroerd ingerichte discounter vol kartonnen dozen te kopen: dat vermindert de eetlust. Ook daarzonder gebeurt het me vaak genoeg dat ik door de aanblik van een supermarkt geen trek meer heb.

Ooit was er een verzakking van de prijzen. Het was geloof ik in 1998, ik woonde in Frankfort en kocht in mijn woonstraat bij Tengelmann, die ik als verse immigrant uit Nederland eerder als delicatessenzaak dan als supermarkt ervoer. Maar die werd twee jaar later ineens goedkoper, onder andere omdat er allerlei producten uit de ex-DDR verschenen die lager geprijsd waren. Daarvóór had men die beneden zich geacht, gewantrouwd. Het kan echter zijn dat deze prijsval zeer lokaal was, of alleen Tengelmann betrof.

De oliecrisis is ook weer bezworen: De olijfolie is ongewijzigd. Bertolli brengt nu ook olijfolie uit die geschikt is om mee te koken. Zonnebloemolie was er een tijdje helemaal niet; toen werd het € 6,99 de fles, nu is het € 1,99. Was ooit minder dan een Euro. Zonnebloem gebruik ik alleen als ik iets Indisch kook, en ik heb nog voorraad tot september..

De bakker heeft zijn eigen truc om de gestegen tarweprijs te compenseren. Als je een gesneden brood koopt zijn de sneetjes tegenwoordig wat dunner dan voorheen. Maar daar trappen wij niet in, want dat kan alleen maar tot de consumptie van meer beleg leiden. Alternatieven zijn roggebrood en Kartoffelbrot: dat laatste is verrassend lekker.

NASCHRIFT: Dat met die luxe-aanbiedingen zal wel tijdelijk zijn. Misschien hebben de supermarkten teveel ingekocht, omdat het koopgedrag van de klanten onvoorspelbaar is geworden. Of ze zijn door lange-termijncontracten gebonden aan de inkoop van bepaalde hoeveelheden, die ze nu voor de normale prijs niet meer kunnen afzetten.

Event-cultuur

Duitse binnensteden worden geteisterd door leegstand. De online-handel en Corona hebben de middenstand om zeep geholpen. Gerenommeerde, lang gevestigde winkels en restaurants moesten sluiten. Nu ze weer open mogen kunnen ze geen personeel krijgen, merken ze dat een groot deel van de klandizie wegblijft en na lang dapper standhouden met overheidssteun geven ze alsnog op. Er is minder geld onder de mensen, en de prijzen zijn gestegen.

Ook Frankfort is getroffen. Zelfs de peperdure Goethestraße, een straat vol chique juweliers en modezaken, biedt een treurige aanblik. De Russen komen niet meer, de Arabieren gaan liever naar Zuid-Duitsland of Oostenrijk en de Chinezen zitten in lockdown. Wie wil er nog een must kopen bij Cartier, of een Rolex, of nog iets duurders? Het stadsbestuur ziet in dat de oude toestand niet meer terug zal komen en probeert alternatieven te vinden voor de vroeger zo levendige binnenstad. Dat moet weer een plaats van ontmoeting worden, met een Event-Kultur. Street food festivals, rooftop bars, dat soort dingen.

Igitt! Je kunt beter de Amerikanen over de vloer hebben dan de Russen, maar dit klinkt wel erg troosteloos. Ik ben blij dat ik daar niet meer woon.

Hagelslag

Van chocolade hagelslag ben ik geen liefhebber. Als kind was ik het misschien wel, dat weet ik niet meer. Maar ik weet natuurlijk wat het is; je bent Nederlander of je bent het niet.

In den droom was ik bezig, in een bord een bergje hagelslag door wat melk te roeren, zodat het net onder kwam te staan. Doordat ik wakker werd hoefde ik het niet op te eten.

Steur

Hebt U wel eens steur gegeten? Ik niet, bij mijn weten. Maar laatst zat ik aan een diner (ja, o.k.: aan aan een diner) waar ook een Russisch echtpaar zat (aan aanzat). Zij vertelden dat zij onlangs een steur hadden gekocht. Waar dan? In Marburg! In deze visarme stad, zomaar een verse steur gekocht! Meer in het bijzonder bij een Russische winkel, waar ze ook sprotten hadden en andere Russische dingen. Bij navraag bleek deze winkel ergens verstopt te zijn op een plek, waar je normaal niet langs komt.

Het buitenland rukt op in onze voedselvoorziening en dat is prettig. Behalve de Griek met olijven op de markt ken ik een Egyptische en een Pakistaanse winkel, beide gelegen op plekken waar iedereen wél voortdurend langs komt. Bij de Pakistaan koop ik soms: die heeft zulke goede groente en fruit. In tijden van inflatie is dat belangrijk te weten, want op de markt is het nu wel erg duur geworden. Naar verluidt heeft hij ook uitstekend vlees, maar vlees koop ik nooit. Er zijn echter nog meer buitenlandse winkels, die even verborgen zijn als die Russische. Die moet ik binnenkort maar eens gaan verkennen. Er schijnt bij voorbeeld een grote Turkse supermarkt te bestaan achter de Toom bouwmarkt. Overal lekkere dingen dus, maar je moet ze wel weten te vinden en er dan inderdaad naar toe gaan.