Alba

Niet die oude Spaanse hertogin, die nu trouwens dood is, maar een Italiaanse alba—of in het Duits Tagelied—van Monteverdi: Non si levav’ ancor.
.
Na het concert is voor het concert, en omdat het carnavalsconcert al in februari valt wordt er meteen deze week al geoefend op het nieuwe programma. Het klinkt prachtig, als het door vakmensen gezongen wordt. Nu wij nog. Ik schrik meteen al van de hoge a’s die erin voorkomen, waarvan er een zelfs lang wordt aangehouden en ook nog forte moet zijn. Maar we moeten niet tobben: in de het vorige lied van Monteverdi kwam een reeks hoge g’s voor, die ik toen helemaal niet kon en nu wel. Wie weet wat er nog gebeurt tot februari. Iedereen die er verstand van heeft zegt dat ik die a wel heb, maar uit hoogtevrees mijn keel dichtknijp.
.
Eerst maar eens het besluit genomen het een toon lager in te studeren: om de stem te sparen en niet gedeprimeerd te raken. Het is nog hoog genoeg. De ene expert vindt dat een goede strategie, de andere vindt het contraproductief. Nu ja, niemand hoeft het te weten.
Ik zie net dat bovengenoemde geluidsopname ook een toon lager staat. Misschien kunnen we deze uitgave gebruiken, of gaan dan de sopranen jammeren omdat het zo laag is?
.
Dan de uitspraak van het Italiaans oefenen. Daarin moet ik sterk zijn, want die malle Duitsers hebben soms heel eigen opvattingen over de uitspaak van Italiaans en Latijn, en ze laten zich maar zelden corrigeren. Uitspraken als zanctus en zolo: gruwelijk. In Italiaanse liederen worden heel veel lettergrepen aan elkaar geplakt: gli augelli al wordt dan bij voorbeeld in de partituur gl’augell’al, maar volgens velen worden er toch noch twee i’s tussen geplakt, zodat je dan lettergrepen als gliau of lial krijgt.
.
Vervolgens wil ik weten wat ik zing. Een alba dus: Twee gelieven hebben de nacht in innige omhelzing doorgebracht, en omdat ze niet getrouwd zijn moeten ze uit elkaar gaan voordat het licht wordt. Ach, wat komt die ochtend vroeg!
.
Het Italiaans is niet zo heel moeilijk, maar toch meer dan vierhonderd jaar oud, en de bijgeleverde vertaling deugt niet erg. Ik probeer een werkvertaling.
.
Non si levav’ ancor l’alba novella.
ne spiegavan le piume
gl’ augell’ al novo lume,
ma fiammeggiava l’amorosa stella,
quand’i duo vaghi e leggiadrett’ amanti,
ch’ una felice notte aggiuns’insieme,
com’acanto si volge in vari giri,
divise il novo raggio e i dolci pianti
nell’ accoglienz’ estreme
mescolavan con baci e con sospiri
mille ardenti pensier, mille desiri.
Mille voglie non paghe
in quelle luci vaghe,
scopria quest’alma innamorata e quella.

De nieuwe ochtend stond nog niet op,
de vogels spreidden hun veren nog niet
voor het nieuwe licht,
maar de ster van liefde vlamde nog,
toen de twee bekoorlijke, gracieuze geliefden,
vereend door een gelukkige nacht
als (een?) acanthus zich draaiend in allerlei windingen,
gescheiden werden door de nieuwe zonnestraal en de zoete
klachten in allerlaatste omarmingen
zich mengden met kussen en zuchten,
duizend gloeiende gedachten, duizend begeerten.
Duizend onvervulde wensen
ontdekt deze verliefde ziel
in die bekoorlijke ogen, en de andere evenzo.
.
Of is Acanthus de mythologische figuur? Maar die is toch niet bekend om zijn windingen? Ook syntactisch kom ik er niet helemaal uit. Het voelt net als vroeger, toen ik Arabische poëzie begon te lezen.
.
Het gedicht gaat nog verder, maar de rest slaan we blijkbaar over.
.
Nu het zingen zelf. Om te beginnen zing ik maar een paar keer mee met de geluidsopname.

NASCHRIFT 16 januari 2020: Een hoogleraar die gespecialiseerd is in oud Frans en Italiaans heeft gesproken. Die acanthus gaat eruit. De tekst moet luiden: Com’ a canto si volge in vari giri, en de vertaling is: Toen de eerste straal van de zon — die naast Venus in veranderlijke cirkelbanen draait — enz.

Lehti Paul had dus gelijk: ‘naast’ moet het zijn.

Oh dear, oh dear, the End is near!

Gaat U op vakantie, maar wilt U het naderende einde in het oog houden? Degenen die naar Engeland gaan zal dat vanzelf wel lukken. De anderen geef ik graag een leestip door, die ik van een goede vriendin had gekregen: John Wyndham, The Kraken Wakes.
In dit boek van 1953 wordt het kwaad aangericht door geheimzinnige wezens uit de ruimte die zich diep in de oceanen nestelen. Hoewel ze aanvankelijk niets doen worden er absurde maatregelen getroffen om ze te bestrijden, waarbij een atoombom niet wordt geschuwd. Dat maakt de wezens kwaad en ze gaan terugvechten. Eerst maken ze de menselijke scheepvaart zo goed als onmogelijk. Vervolgens verschijnen ze met geheimzinnige tanks op de stranden, waar zij mensen ‘oogsten’. Tenslotte veranderen ze de golfstromen van de oceanen, zodat het ijs van de polen smelt, de zeespiegel snel stijgt en grote delen van Engeland onder water komen te staan—ja, ook Londen natuurlijk. En Nederland, niet te vergeten: wie de vloed overleeft vlucht naar Duitsland.
.
Er gebeurt wat in onze tijd ook gebeurt. Verstandige wetenschappelijke berichten over de verschijnselen worden door politici weggewuifd en de betreffende geleerden worden verdacht gemaakt of op een zijspoor gerangeerd. Met behulp van enkele onbenullige, onverstandige autoriteiten wordt er intussen verkondigd dat er geen reden is tot ongerustheid. De media zijn al even marktgericht bezig als tegenwoordig en neigen tot fake news. De bevolking schrikt na iedere ramp wel even op, maar vergeet snel, gaat lekker op weekend of drinkt nog wat.
.
Dit boek is natuurlijk geen informatiebron over klimaatverandering of zeespiegelstijging, maar het laat wel uitstekend en met veel humor zien hoe politiek, ambtenarij en journalistiek in tijden van crisis werken, hoe kort de aandachtsspanne van de mens is, hoe knullig en hulpeloos hij is. Vooral de ondergang van Londen wordt indringend beschreven, al krijgen we de talloze ronddrijvende lijken niet te zien. Uiteindelijk is er een straaltje hoop: na een aantal jaren vinden de Japanners een middel om de aliens te vernietigen en heeft de sterk uitgedunde mensheid weer een toekomst. Gelukkig maar; het is tenslotte vakantie. U kunt ook een Amerikaanse rampenfilm gaan zien, maar The Kraken Wakes is intelligenter. En het end is minder happy.

Camera Obscura

Bij het uitmesten van een boekenkast vond ik een exemplaar van Hildebrand, Camera Obscura terug. Had ik het zelf gekocht? Het was een Prisma-boek van ± 1960, destijds het goedkoopste wat je krijgen kon, en dienovereenkomstig benauwd gedrukt en moeilijk doorbladerbaar. De eerste druk dateert van 1839.
Ik dacht altijd dat Couperus’ De stille kracht het eerste literaire werk was dat ik las, behalve dan de verplichte nummers op school. Maar tot mijn verbazing herinnerde ik mij grote stukken uit dit boek, soms hele zinnen woordelijk, na er ruim een halve eeuw niet aan gedacht te hebben! Het schrijnende verhaal van Keesje, het diakenhuismannetje, dien men het vlijtig gespaarde geld voor een eigen doodshemd had afgenomen. ‘Hoe warm het was en hoe ver.’ ‘Er komen mensen op een kopje thee, om verder het avondje te passeren,’ met de familie Stastok, Mietje met de Kalfsogen, Koosje van Naslaan en de heer Dorbeen, die werd gezegd een droogkomiek te zijn. ‘Een avondje vergulden,’ komt dat ook daaruit? Ik heb het nog niet teruggevonden, en weet ook niet meer wat vergulden is. En ja, het onvergetelijke gedicht dat mevrouw Dorbeen met zware klemtonen voordroeg, ik wist het ineens bijna woordelijk: ‘Zo rust dan eind’lijk, ’t ruwe noorden | Van hageljacht en stormgeloei, | En rolt de Rhijn weer langs zijn boorden, | Ontslagen van den winterboei.’
Het gezapige Nederlandse burgermansleven genadeloos gefileerd; dat was wel even leuk, evenals de informatie hoe men vroeger leefde: bij voorbeeld dat de kachel niet vóór november aanging, en dat er in diligences en trekschuiten vlijtig sigaren werden gerookt. Toch kan ik dit boek niet al te fascinerend vinden. Het kan alleen zo beroemd geweest zijn omdat er uit die tijd verder niet zo veel is. Iets later uit de eeuw herinner ik mij—maar die heb ik pas veel later leren kennen—alleen Klikspaan, Piet Paaltjens en Alexander Ver Huell, Zijn er zoo?, en dan kwamen de Tachtigers; toen werd het pas echt interessant. Tollens en van Lennep had je ook nog, maar die heb ik nooit gelezen.
Het kan echter ook zijn dat er in de vroege negentiende eeuw best wat geschreven werd, maar dat de erfenis niet is gecultiveerd. Lijkt me net iets voor Nederland, om zijn literatuur te vergeten. In de buurlanden is het volstrekt normaal, boeken uit de negentiende of zelfs de achttiende eeuw te lezen.
.
Vreemd, hoe zo’n teruggevonden boek heel veel weer terugbrengt in het geheugen. Zo bezien moet je misschien toch niet te veel weggooien.

Weg met die korans

En dat nog wel in Ramadan. Het gaat hierom: ik heb ruim een meter boeken alleen al over de korantekst en die wil ik wat uitdunnen. Weg kunnen een fraaie dundrukkoran met een goede tekstuitgave en op de tegenoverliggende bladzijde een wat pompeus-ouderwetse Engelse vertaling, bijv. 50:37: Lo! Therein verily is a reminder for him who hath a heart, or giveth ear with full intelligence. Engelse vertalingen had ik altijd nodig om af en toe eens uit te citeren, maar deze is niks. Die van Arberry, eveneens uit Wardour Street, kan ook weg: Surely in that there is a reminder to him who has a heart, or will give ear with a present mind. De modernere vertaling van Fakhry mag blijven: In that is a reminder to whoever has a heart or lends his ear, while he witnesses. De Franse vertaling van Blachère gaat eruit wegens overbodigheid. De Nederlandse van Leemhuis blijft. Die van Jaber & Jansen neemt veel plaats in, maar moet helaas blijven om de goede index. De Duitse vertaling van Paret houd ik nog, hoewel ik hem nooit gebruik; hij is gewoon verouderd. Nog ouder, maar juist wel weer aardig, is die van Rückert uit de 19e eeuw, de enige die erin slaagt de koran poëtisch te vertalen: soera 112 Sprich: Gott ist einer, ein ewig reiner, hat nicht gezeugt und ihn gezeugt hat keiner, und nicht ihm gleich ist einer. Waarop iedere moslim dadelijk zal roepen: ja, maar de koran is geen poëzie en de vertaling doet geen recht … enzovoort; jammer dan. Eigenlijk zijn de meeste van die vertalingen overbodig, want ze staan ook online, en nog meer dan de genoemde.
De inleidende boeken van Hofmann, Paret en Nagel kunnen weg, evenals Angelika Neuwirth, Studien zur Komposition der mekkanischen Suren: veel te moeilijk voor die kop van mij, die eerder aan decompositie toe is. De Nichtkanonische Koranlesarten im Muhtasab des Ibn Ginnī zal ik de komende dertig jaar ook niet lezen. Weg ermee.
.
Wat heeft een arabist in ruste nog nodig? De korantekst zelf natuurlijk, die staat goed afgedrukt in de vertaling van Leemhuis. Een concordantie op de Arabische tekst. Een woordenboek van het koranische Arabisch. De bruikbare inleidingen door Montgomery Watt, Michael Cook en Nicolai Sinai mogen blijven. Nöldeke-Schwally, Geschichte des Qorans krijgt nog uitstel van executie. Veel meer plaats nemen studies over de koran en korancommentaren in. Dat moet maar een volgende opruimronde worden. Hoewel, heel dapper van mezelf: de dertigdelige Tabari is al de deur uit, want die staat toch veel handiger in het internet. Als Trump ons binnenkort van het internet afsnijdt is natuurlijk alles afgelopen, maar dan zijn korankommentaren ook niet meer relevant.
.
De weg te doene boeken worden natuurlijk niet fysiek vernietigd. Ik leg ze op het graaikastje in het instituut hier aan de universiteit, dan zijn ze snel verdwenen. Weet je wat? ik schrijf mijn naam erin, dan kunnen volgende bezitters zeggen: Ach kijk eens, ja, dat was die.
.
Zo, en dan nu de keukenkastjes.

Wat te doen – vervolg

Vervolg op Wat te doen?

De zieken zullen wel weer beter worden, zodat er nog verder gezongen kan worden tot mijn stem het begeeft. En zelfs bij een totale instorting van WordPress of het Internet zijn er alternatieven te vinden voor mijn geschrijf, desnoods met een kroontjespen. Maar zo’n moment van stagnatie en twijfel geeft aanleiding tot even wat inhouden en bezinnen.
.
Zingen tot het niet meer gaat, dat is nogal eenvoudig, maar je niet laten verrassen als het ineens ophoudt.
.
Met het bloek doorgaan totdat dat niet meer kan, maar op een zacht pitje misschien. Ooit was ik ermee begonnen om mijn arme landgenoten wat tegeninformatie te bieden tegen het gezwatel over de islam van Wilders en de media, die inmiddels al vijftien jaar dezelfde onzin verkondigen, waar niemand ooit genoeg van lijkt te krijgen. In mijn onschuld meende ik toen nog dat kennis zou helpen en dat mensen graag iets meer zouden weten.
.
Eerder dan allerlei wetenswaardigheden over de oude Arabieren en moslims aan te bieden zou ik misschien moeten werken over wat Europa dwars zit: het onverwerkte verleden, in het geval van Nederland vooral Indië, de VOC en de WIC en de negentiende eeuw, en de omgang met het Buiteneuropese in het algemeen: oriëntalisme en oriëntalistiek. Rassenleer en migratiekunde zijn natuurlijk ook belangrijk, maar daar kan ik slecht over meepraten.
.
Er lijkt ook schot te komen in het opruimen van mijn boeken. Ik zou zo graag een lege woning hebben, maar zolang ik nog een beetje werk kan ik die vakliteratuur niet missen. Bovendien wil niemand die boeken hebben, voor geld niet en voor nop niet, en weggooien is ook zonde. Boeken weggooien kun je tegenwoordig beter aan bibliotheken overlaten. Maar nu was ik in contact gekomen met iemand van de Universiteitsbibliotheek in Mosul, Irak. Daar is de bibliotheek door de ‘Islamitische Staat’ volledig verwoest, en een aantal geëngageerde jonge onderzoekers spannen zich in om de restanten te redden en weer iets op te bouwen. Welnu, dát lijkt me nu de ideale bestemming voor mijn boeken. Er moet alleen nog een weg gevonden worden om het spul daarheen te krijgen, maar daar wordt aan gewerkt. Mocht het U interesseren kunt U eens hier kijken.
.
Het aardige is dat de persoon met wie ik in Mosul correspondeer, vroeger werkte aan de afdeling Oriëntalistiek van de universiteit. In Irak en Saoedi-Arabië waren/zijn er leerstoelen die de oriëntalistiek bestuderen, die gesticht zijn uit haat tegen mijn soort mensen. Maar dat is langzamerhand wel verleden tijd geloof ik. We kunnen elkaar gezellig een beetje pesten, bantering.

Naschrift 4 mei 2018: Die persoon komt nu naar Marburg! Zie hier.

Nee, dank u

Star Wars, Wagner, Olympische Spelen, popmuziek, disco, Harry Potter, motorfietsen, gedoe met dinosauriërs, Tolkien, electronische muziek, fascisme, Disneyland, science fiction.
.
Wat hebben al deze cultuuruitingen met elkaar gemeen? Dat ik er niets van moet hebben. Gelukkig blijft er nog heel veel over.

Overtocht geweigerd

De radio zegt dat we binnen moeten blijven vanwege de orkaan. De vorige orkaan viel nogal mee, maar goed, ik zal verstandig zijn, wil tenslotte geen boom op mijn kop of deuk in de auto. Dan is er nu even tijd om te kijken naar die aardige dialoog in sonnetvorm van Ronsard (1524–85), in de toonzetting van Antoine de Bertrand († 1581), die wij op het ogenblik zingen.
Er zijn sonnetten van Ronsard in poëtisch Nederlands vertaald; zie hier. Ik kan dat niet, maar wil het gedicht toch laten zien. Dan maar in proza.
Een verliefde, die aan liefde sterft wil door de veerman Charon over de Styx worden overgezet naar de onderwereld. Maar die wil met de Liebestod niets te maken hebben; dat is immers een zaak van de Meester der Goden (= Amor).

Hola, Caron, Caron, nautonnier infernal!
Qui est cest importun, qui si pressé m’appelle?
C’est l’esprit espleuré d’un amoureux fidelle
Lequel pour bien aymer n’eust jamais que du mal

Que cherche tu de moy? Le passage fatal.
Qui est ton homicide? Ô demande cruelle!
Amour m’a faict mourir. Jamais en ma nacelle
nul qui meure d’amour je ne conduis à val.

Et de grace, Caron, reçoy-moy en ta barque!
Cherche un autre nocher, car ny moy ny la Parque
n’entreprenons jamais sur le maistre des dieux.

J’iray donc maugré toy, car j’ay dedans mon âme
Tant de traiz amoureux et de larmes aux yeux
Que j’en feray le fleuve, et la barque, et la rame.

Ziel: Hé, Charon, veerman naar de onderwereld!
Charon: Wie is die drammer die zo haastig om mij roept?
Z.: De ontroostbare geest van een trouwe minnaar,
dien zijn oprechte liefde niets dan leed heeft gebracht.
.
Ch.: Wat wil je van mij? – Z.: De dodelijke overtocht.
Ch.: Wie heeft je gedood? – Z.: O wrede vraag!
Liefde heeft mij omgebracht. Ch.: Nooit heb ik in mijn schuit
iemand die sterft van liefde naar beneden gebracht.
.
Z.: Ach toe, Charon, laat mij in je boot stappen!
Ch.: Zoek jij maar een andere schipper, want ik noch de Parce
mengen ons in de zaken van de Meester der Goden.
.
Z.: Overvaren doe ik toch, want ik heb in mijn ziel
zo veel liefdespijlen, en in mijn ogen zo veel tranen,
dat ik er rivier, boot en roeispaan van kan maken.

Arabisch lezen

Ruim vijf jaar geleden werd ik gepensioneerd als universitair docent arabische taal- en literatuur en islam, en sindsdien heb ik nauwelijks meer modern Arabisch gelezen. Ouder Arabisch wél, alleen al voor het Leeswerk Arabisch dat ik nog schrijf; ook wel eens een nieuwsbulletin of zo, maar moderne literatuur niet. Tot 2007 deed ik dat nog regelmatig, omdat ik er zowel in Amsterdam als in Frankfort onderwijs over moest geven, en ook recensies van uit het Arabisch vertaalde literatuur schreef voor NRC-Handelsblad. (Ongelooflijk eigenlijk, dat Nederlanders zoiets vroeger lazen, en dat er kwaliteitskranten bestonden die daar besprekingen van wilden.) In Marburg waren er aparte docenten voor moderne Arabische letterkunde en ben ik er geleidelijk mee opgehouden. Blijkbaar had ik er geen zin meer in, en omdat het niet meer moest was dat goed zo.
.
Wel bedacht ik onlangs: als je een taal niet gebruikt vergeet je hem, en dat zou wel een ingrijpende zaak zijn. Het Arabisch was immers mijn vak en heeft een groot deel van mijn leven gevuld. Als je later dood bent is die kennis ook weg, maar het is niet zinvol, daarop vooruit te lopen. Daarom dwong ik mij tot de lectuur van wat modern Arabisch, maar het wilde niet erg vlotten. Eerst een geruststelling: ik bleek het nog goed te kunnen lezen. Ik moest wel wat meer woorden opzoeken, maar dat zou ik bij Engels of Frans ook moeten. En dat doe ik natuurlijk nooit: ik laat de woorden vanuit de context opkomen, en als dat niet lukt is het jammer. Alleen als er kernwoorden ontbreken sla ik ze na. In de problemen kom ik alleen bij speciale jargons: landbouwwerktuigen, scheeps- of walvisterminologie, dat soort dingen. Dan zoek ik liever een vertaling, zoals bij voorbeeld van Moby Dick.
Maar, maar … die moderne Arabische romans en korte verhalen stonden ineens zover van me af; ik kreeg er geen contact mee. Ze waren niet te moeilijk, eerder integendeel; en ook niet te exotisch; de tijd dat Arabische auteurs anders schreven dan westerlingen is al heel lang voorbij. Nee, ik vond ze gewoon vervelend. Wat ik voor mijn privé genoegen lees uit Europa, de beide Amerika’s of Japan, al dan niet in vertaling, interesseert me veel meer, dus waarom zou ik mezelf modern Arabisch aandoen? Daarmee wil ik niet zeggen dat moderne Arabische auteurs slecht schrijven; er is echt wel wat goeds te vinden, steeds meer zelfs; ik heb er alleen geen zin meer in. Hoeft ook niet; gepensioneerd weet U wel.
.
De redding verscheen in de vorm van negentiende-eeuwse en vroeg twintigste-eeuwse geschriften, waarvan de literaire waarde maar al te vaak gering is, maar waar ik ineens wél zin in heb; vraag me niet waarom. Misschien omdat ik in mijn hart zelf een negentiende-eeuwer ben, een crypto-Ottomaan misschien, of een ouwe koloniaal? Ik houd van die tijd; ik vond het jaarabonnement van Nubar Pasha in het spoorwegmuseum te Cairo ook fijn om te zien.
Ik denk dus wat te gaan lezen uit die tijd, vooral uit Egypte. In Syrië, inclusief Libanon, gebeurde er misschien meer, maar dat ligt buiten mijn horizon en daar laat ik het maar.
.
Hier is al een klein leeslijstje:

• Nakhla Salih, Fu’ād en Rifqa (1872), een prulletje, maar wél de oudste Egyptische roman; daar zal ik dezer dagen een stukje over schrijven.
• ‘Alī Pasha Mubārak, ‘Alam al-dīn (1882), een zeer dik werk, dat hier en daar trekken van een roman vertoont, en ook zijn biografische lexicon, Al-Khitat al-tawfīqīya (1888–89), een nog veel dikker werk (20 dln.). Hierover hebben twee Duitse geleerden al behoorlijk wat geschreven, zodat ik in dit geval alleen consument hoef te zijn, en natuurlijk alleen van een paar hoofdstukken. Ik ben de trotse bezitter van een eerste druk van ‘Alam al-dīn, waarschijnlijk de enige in wijde omgeving.
• Bij al-Manfalūṭī (1876–1924) wilde ik altijd nog eens kijken hoe hij Franse romans aan de lezerswensen van het Egyptische publiek aanpaste: daar kan ik eventueel wat over schrijven. Dat is wel werk, want ik zal dan stukken Arabisch én stukken Frans moeten vertalen, ter vergelijking. Die lezerswensen hadden vooral betrekking op de onmogelijkheid van liefdesaffaires. Als in een roman een jongen zijn aanbedene ontmoette moest dat in het Arabisch neef en nicht worden, enzovoort.
• Helemaal voor mijn eigen plezier kan ik lezen al-Māzinī, Ibrāhīm al-kātib. Dat heb ik vroeger al eens gelezen, maar dat kan best nog een keer. Niet een gaaf literair werk; veel losse eindjes, maar die auteur is mij zeer sympathiek. Modern, voor 1924.
  

En onlangs had ik op één dag twee interessante ontmoetingen hier ter stede. Een jonge geleerde die onderzoek doet over (Ahmad) Fāris al-Shidyāq, ofwel Farès Chidiac, Sāq ‘alā sāq, en in het gesprek met hem zag ik het ineens: Ja! Dát zou interessant kunnen zijn om te lezen. In ieder geval voor de ontstaanstijd (1855) is dat een werk van echt grote kwaliteit. De auteur is geboren als christelijke Libanees, werd protestant in het Egypte, waar hij twintig jaar gewoond heeft, vertrok naar Oxford, waar hij de Bijbel in het Arabisch vertaalde, en woonde later nog in Parijs, Tunis en Constantinopel. Laat in zijn leven werd hij moslim. Zijn boek is iets tussen een Bildungsroman en een reisverhaal in, moeilijk van taal, maar lichtvoetig van geest. Het werk bevat ook vele woordenlijsten: de auteur was immers bezig het Arabisch te herontdekken, dat in het Ottomaanse Rijk zo lang was verwaarloosd. Maar die lijsten kun je overslaan. Er is net een tweetalige uitgave Arabisch–Engels van verschenen. Die zou het tevens mogelijk maken wat meer leessnelheid in die oudere taal op te bouwen. Onderwerpen: o.a. de sociale misstanden in Engeland. Als dát niet actueel is.
.
Diezelfde dag heb ik geluncht met een vriendin/collega die ik al jaren ken. Ik vertelde haar dat ik wel zin had om een kort verhaal van Mahmūd Taymūr te vertalen, maar dat ik dat in het Duits niet kon. Zij stelde het voor de hand liggende voor: dat we het samen zouden doen! Daar was ik nog niet op gekomen. Ik zal het eerst in het Nederlands vertalen—aangenomen dat ik het origineel nog kan vinden, dat ergens in mijn chaotische stapels moet liggen. Baas Shehata vraagt om zijn loon is een immoreel verhaaltje uit 1926. Bij een dame wordt voor de zoveelste maal aan de deur geklopt door een koetsier, met wie mevrouw vier, vijf ritten heeft gemaakt, die echter nog niet betaald zijn. Hij laat zich ditmaal niet afschepen door het dienstmeisje, stapt het huis binnen en vraagt mevrouw om zijn geld. Mevrouw is in negligé, noodt hem in haar slaapkamer en betaalt hem in natura. Haar zoontje kijkt door een kier en is er onbedoeld getuige van. Ongelooflijk, dat zoiets toen in Egypte gepubliceerd kon worden. Literair geen hoogvlieger, maar wel grappig. De vertaling staat intussen hier.
.
Ja ja, dat is een hoop enthousiasme ineens, maar als zovele bejaarden heb ik de neiging mezelf te verzetteln. Eens zien wat er van komt.

Lectuur voor de winter

De lucht is grauw en vochtig, de boombladeren zijn opgezogen; het wordt tijd me te installeren bij een knapperende radiator met een pot thee en goede boeken. Ik heb een stapeltje in huis gehaald, dat genoeg moet zijn tot kerst.
.
Judith Zeh, Unterleuten. Nederlandse vertaling: Ons soort mensen
Hiervan heb ik al een derde gelezen. Unterleuten is een treurig boerengat in de ex-DDR (maar U mag geloof ik stiekem aan Untermenschen denken), waar de agrarische Produktionsgenossenschaft weer in handen is gekomen van de vroegere grootgrondbezitter en waar op zoek naar rust, natuur en goedkope huizen ook enkele Wessi’s zijn neergestreken. De contacten van de nieuwkomers met de oude ingezetenen lopen maar stroef en nu er een bedrijf grote windmolens wil gaan neerzetten spitst de situatie zich toe … gauw verder lezen, het boek is vrijwel unputdownable. Zeh fileert genadeloos de gedragingen en overtuigingen van alle medespelers in deze bittere tragedie—ik neem tenminste aan dat het daarop uit zal draaien.
.
Holger Gzella, De eerste wereldtaal. De geschiedenis van het Aramees
Het is duidelijk dat dit boek veel mensen niet zal interessen. Mij wel, want het Aramees heeft naast het Arabisch gelegen. En ooit heb ik Bijbels Aramees en wat Syrisch-Aramees geleerd.
Het Aramees mag best eens onder de algemene aandacht worden gebracht: Het was meer dan duizend jaar lang een wereldtaal, van Egypte tot diep in Azië. Het kende belangrijke sprekers, zoals Jezus bij voorbeeld, en er zijn belangrijke boeken in geschreven, zoals het bijbelboek Daniël; misschien oorspronkelijk ook delen van het Nieuwe Testament? dat weet ik niet; joodse bijbelcommentaren, de Talmoed en bovendien een enorm uitgebreide christelijke literatuur in het Syrisch-Aramees, die vrijwel niemand meer leest, maar die toch van groot belang is voor de geschiedschrijving van bijv. de vroege Islam, van de wetenschap en van de kerk. En gewoon om lekker te lezen bij de radiator, bij voorbeeld de reisverslagen van Nestoriaanse monniken in Centraal-Azië.
Ik heb Gzella’s boek nog niet gelezen, maar er even aan geroken. Het is opmerkelijk toegankelijk geschreven en bovendien in het Nederlands, dat is heel wat waard. Het zou dus best een algemeen publiek kunnen vinden; ook voor mensen buiten het vak is het onderwerp interessant genoeg. De competentie van de auteur, de Leidse hoogleraar voor Hebreeuws en Aramees, wordt algemeen erkend. Dit boek bewijst tevens dat er Duitse geleerden bestaan die leesbaar kunnen schrijven.
.
Daniel Kehlmann, Tyll (nog niet vertaald)
Nog niet aan begonnen, maar heb er wel fiducie in, want Kehlmann had al eerder een goed boek: Die Vermessung der Welt. Dit boek speelt tijdens de Dertigjarige Oorlog. Tyll is geïnspireerd op Tijl Uilenspiegel, die blijkbaar de hele boel aan elkaar moet praten.
.
David Rijser, Een telkens nieuwe Oudheid. Of: Hoe Tiberius in New Jersey belandde.
Hierop kan ik me ook verkneukelen, want vroeger heb ik met veel plezier Rijsers stukken in NRC-Handelsblad gelezen. (Geloof het of niet: vroeger had Nederland kwaliteitskranten.) Het gaat om de receptie van de Oudheid in latere tijden, ook in onze tijd. Das Fortleben der Antike, zoals dat hier in Duitsland heet. Het interesseert me ook omdat ik zelf misschien eens wat wil schrijven over de rol van de Arabieren/Perzen bij dat Fortleben. Die rol is wel bekend, maar wordt nog te vaak verwaarloosd of zelfs doodgezwegen. Maakt ook Rijser zich daaraan ‘schuldig’? In het hoofdstuk over de Liebestod en de Hoofse Liefde valt dadelijk op, dat daar geen woord wordt vuilgemaakt aan de Arabieren, hoewel die deze zaken volgens mij hebben uitgevonden.
.
Elena Ferrante, De nieuwe achternaam
Het tweede deel van een vierdelige cyclus, de zog. ‘Napolitaanse romans’. Vergeleken met de bovengenoemde werken misschien een lichtgewicht, maar omdat ik het eerste deel van de cyclus al gelezen heb wil ik toch doorgaan. Hoekige en slijmerige karakters die je bijblijven, en een goede schildering van de samenleving in een Napolitaanse buitenwijk.

Nagelaten hulpverlening

Een kleine verandering in de inrichting van mijn werkkamer is niet geheel zonder betekenis. Naast mijn werkkruk is een plankje met woordenboeken. Ik bezit een groot Frans woordenboek, dat de laatste jaren niet op dat plankje stond, maar ergens waar het niet direct voor het grijpen was. Nu heb ik het dichterbij gehaald, en op zijn oude plek staat nu de dikke Oxford Arabic Dictionary.

Achterwaarts, Arabisch! moge Europa binnentreden! Ik zing volop in het Duits, Italiaans, Engels en Frans, en lees maar weinig Arabisch meer.

In de oude liederen die in een van mijn koren wordt ingestudeerd gaat het vaak over wrede vrouwen die een minnaar op afstand houden of zelfs kwellen. Bij voorbeeld in een gedicht van de kamerheer des konings Clément Marot (1497–­1544).¹

Wij zingen alleen het eerste couplet, in een toonzetting van Andries Pevernage (1543–1591). In mijn onpoëtische vertaling luidt het:

Kom mij te hulp, Mevrouw, met liefdeblijken.
Zo niet, haalt weldra mij de dood.
Een ander kan geen hulp verlenen
Aan mijn vermoeide hart, dat sterven gaat.
Helaas, helaas, kom toch en help
dengeen die leeft voor U, in grote nood,
want van zijn hart zijt Gij de meesteres.

De dichter is doodziek van liefdesverdriet. Een zieke wendt zich natuurlijk tot een arts, en de enige arts die hem kan helpen is de geliefde. Maar helaas, die maakt geen aanstalten tot hulpverlening. Ze speelt wat met hem, maar de vele kussen die hij op haar mag veroveren maken de kwaal nog erger, terwijl veeleer seksuele vervulling het effectieve geneesmiddel zou zijn: jouissance est ma médecine expresse.

Hiermee was ik onverwacht weer terug bij het Arabisch. Dit is namelijk allemaal al in het Arabisch gedicht, in de achtste eeuw en nog heel lang daarna. Dat de middeleeuwse troubadourslyriek veel te danken heeft aan de Arabische poëzie is wel bekend, maar dat nog vele eeuwen later Arabische motieven in Europa zo gangbaar waren wist ik niet.

Dat liefde een ziekte is wist iedere Arabische dichter sinds Madjnūn. In het grijze verleden dacht men misschien nog aan demonen die een minnaar ziek maakten:

Arts der djinns, genees mij toch, want met mijn kwaal
weet een arts van mensen geen raad.

Maar iets later, zo omstreeks 700, dichtte Djamīl Buthayna:

Ze zeggen: Hij is betoverd, djinns maken hem gek
omdat hij steeds aan haar denkt.
Ik zweer: Waaraan ik lijd is waanzin, geen toverij.

en

Slapende reismakkers, wordt wakker!
Ik vraag u: Doodt liefde een man?
Zij zeiden: Ja, die verbrijzelt zijn botten, laat hem achter
in verwarring en van verstand beroofd.

Een ziekte dus, niets bovennatuurlijks. ِEen belangrijk symptoom van de aandoening is extreme vermagering, vliegende tering. Je hoefde maar te kijken naar bij voorbeeld de dichter ‘Abbās ibn al-Ahnaf (gest. 808) — en dat had zijn geliefde ook kunnen doen, maar het interesseerde haar niet:

De liefde voor U heeft mijn gebeente tot tering veroordeeld …
Ik zag U aan, gezond nog, en mijn blikken deden mij van binnen wegteren.
Ziet Ge niet hoe vermagering mijn gebeente doorschijnend gemaakt heeft?

Deze ziekte voert dikwijls tot de dood. Genezing kan, behalve de Allerhoogste, alleen de arts bieden die de geliefde is. Daartoe moet de patiënt wel eerst zijn klacht uiten. Een adagium van Ibn Dāwūd al-Isbahānī (868–909) luidt: ‘Niet verstandig is degene, die nalaat de arts te beschrijven waaraan hij lijdt.’ Toch laat de lijder dit vaak na, uit verlegenheid, discretie of uit wanhoop. Want maar al te vaak wil uitgerekend deze arts hem niet genezen, aldus ‘Abbās:

De arts was gierig met zijn medicijn voor de wegterende zieke.

of erger nog:

Waar haal ik het medicijn voor mijn lijden,
wanneer mijn ziekte de arts zelf is?

Soms kwelt de geliefde een minnaar tot de dood, en niet eens altijd met opzet. In de woorden van Fatḥ ibn Khāqān (817–861):

Gij maakte U meester van mijn ziel en besloot mij te doden,
nee, niet in ernst, maar de ziel gaat er wel aan ten onder,
als een vogeltje in een kinderhand die het knijpt
tot het dood is, terwijl het kind alleen wil spelen.

Dat seks genezend werkt wisten de oude Arabische dichters natuurlijk ook al. Op dit moment vind ik geen bewijsplaatsen, die houdt U nog te goed.

NOOT
1. De Fransen uit die tijd deden blijkbaar niet aan accenten. Veel moderne Fransen ook niet, omdat dat lastig is op een mobieltje.