Weg met de hartstocht

Vanmiddag heb ik een afspraak met H., een oud-student van me die af en toe met mij gaat koffiedrinken als hij in de stad is. De vorige keer is misschien een half jaar geleden. Toen vroeg hij of ik misschien mijn exemplaar van Ibn al-Djawzī, Dhamm al-hawā, ‘Afkeuring van de hartstocht,’ aan hem wilde verkopen. Ik voelde daar weinig voor, want het boek maakt deel uit van een kleine collectie over de meer dan duizend jaar oude Arabische liefdestheorie, die ik gebruikte voor mijn proefschrift. Maar ik beloofde erover te zullen nadenken.
.
Intussen is er veel veranderd: hij krijgt het boek, gewoon cadeau natuurlijk. Het afstaan kost me geen enkele moeite meer en wat mij betreft kan hij de rest van de verzameling erbij krijgen. Sinds Kerst ben ik zo veel minder arabist geworden. De leegte die mijn verdwijnende oude vak heeft nagelaten is nog steeds niet gevuld en ik voel me daarover wel wat mulmig. Maar nu eerst vrijdag maar eens naar Parijs, om een potje te zingen. Solo toch niet, maar in een klein ensemble met slechts één andere tenor erbij. Duet zingen is verplaatst naar 5 mei.
.
Ik ben overigens benieuwd hoe lang H. nog met mij wil koffie drinken. Van anderen heb ik al gemerkt dat ze mij minder interessant vinden nu ik geen zin meer heb om over Wahhabieten of het salafisme te praten. Maar dat hindert niet: er zijn nu weer nieuwe mensen.

Stoom

Een van mijn kinderherinneringen is dat ik met mijn moeder op ons kleine stationnetje aan de Langstraatspoorlijn stond en vreselijk schrok van een stoomwolk die sissend uit de locomotief schoot. Ook herinner ik mij dat opa ons met de auto naar het station gebracht had en dat hij al wegreed voordat de trein wegreed.
Nu lees ik toevallig dat die spoorlijn werd opgeheven op 1 augustus 1950. Ik was toen precies drie jaar oud; het is dus een zeer vroege herinnering.

Zijn geraniums soms niet goed genoeg?

Het werd een Albert Heijn boodschappentas vol gisteren, de reisgidsen, landkaarten, stadsplattegronden en VVV-brochures die naar het oud papier moeten. De aanleiding tot de zuiveringsactie was dat ik de reisgids van Iran zocht, om een vriendin cadeau te doen die binnenkort naar dat land gaat. Die heb ik inderdaad teruggevonden.
.
Maar achteraf denk ik dat het niet genoeg was. Er kan nog veel meer weg. Ik zal nóóit meer een 1:50.000 kaart van Oxford & surrounding area nodig hebben; zie dat maar onder ogen. Wat een prachtige kaarten hadden ze trouwens in Engeland, je ziet er zelfs de landhuizen en bijbehorende parken op, soms zo groot als twee dorpen, en rare Depots, van wat eigenlijk?, o, van militaire goederen, ik zie het al, doorschoten met treinrails. En al die grappige plaatsnamen, zoals Charlton-on-Otmoor en Horton-cum-Studley. Ook Didcot staat erop, bekend van het omroepbericht van de spoorwegen: change at Didcot. Maar ik zal er niet meer komen, en zeker niet te voet of met de fiets. Weg ermee.
.
Ook zal ik nooit meer Malta bezoeken, en beslist niet met een reisgids uit 1999, of het Beierse Woud met een wandelkaart. En al die niet of slechts eenmaal befietste delen van Duitsland: in de zak ermee. Waarom heb ik twee kaarten van het Nördlicher Odenwald? Ah, ze zijn niet hetzelfde zie ik. Maar eigenlijk kunnen ze allebei weg. Ze stammen nog uit mijn Frankforter fietstijd en ik ga echt geen heimweetochten maken om alles nog eens terug te zien.
.
Egypte mag blijven, for old time’s sake, en zeker de Baedeker van 1928 en Le Caire et Alexandrie, Hachette 1955. Die vallen niet meer onder reisgidsen, maar onder geschiedschrijving. Voor de Baedeker van Oostenrijk-Hongarije uit 1905 kan ik misschien nog geld krijgen; hoewel, vreemd genoeg sla ik dat ding nog wel eens op als ik iets over het verleden wil weten.

Turbulentie

Dat was even schrikken: bij het wakker worden, vroeger dan normaal, stond ik voor een leegte. Een lichte paniek, een begin van angsttoestand: er is niets! Eigenlijk hetzelfde niets als die grote watervlaktes waar ik altijd zo van droom.
.
Gevlucht in kort hernieuwd indommelen. Toen ik weer wakker werd kwamen die tekstjes getiteld Privilege, die hieronder staan. Ja ja, die brachten redding, ik schreef ze gauw op, om acht uur was het klaar en zo kon de dag normaal verder gaan. Maar dit is natuurlijk maar provisorisch.
.
Waartoe ben ik op aarde? Het is duidelijk: da tut sich was bij mij van binnen. Maar een antwoord heb ik nog niet.

Privilege

De zomer bracht ik als kind vaak bij mijn grootouders door. Op het dorp trad men mij met veel genegenheid, vleierij en zelfs onverdiend respect tegemoet, niet omdat ik zo’n bizonder ventje was of ze mij zo hoog hadden zitten, maar omdat ik de kleinzoon van mijn grootvader was. De enige nog wel, die later bij hem in de zaak zou komen; dat bazuinde opa tenminste graag rond. Opa had een bedrijf, had een stel werknemers en was rijk, al was daar ten gevolge van het Gereformeerde geloof niet veel van te merken.
(Andere kinderen van mijn leeftijd om mee te spelen waren daar niet in de buurt; anders had die bevoorrechte positie zich vanzelf wel afgevlakt.)
Eén geval van privilege, dat staat voor alle andere, zit nog op onaangename wijze in mijn geheugen. Oma stuurde mij wel eens om boodschappen. Op een keer — ik zal een jaar of elf, twaalf geweest zijn — kwam ik bij de kruidenier in de Hoofdstraat. Daar stonden wel zes klanten en ik zou dus moeten wachten. Maar ziedaar: ik werd het eerst geholpen! Dat is de kleinzoon van S., werd er om mij heen gemurmeld. Ik vond het onterecht, maar … liet het me welgevallen, zodat de boodschap snel gedaan was.
.
Mijn huisarts in Marburg is erg goed. Ze neemt de tijd voor iedere patiënt, stelt goede diagnoses, heeft goede contacten met de juiste specialisten, die zij maar hoeft op te bellen en je krijgt al een afspraak voor morgen. Daarom heeft zij ook veel patiënten en waren de wachttijden in haar wachtkamer absurd lang. Sinds kort is er ontspanning ingetreden, omdat er inmiddels nog twee andere artsen in de praktijk werken. Maar vroeger zaten de mensen soms wel twee, drie uur te wachten. Er werd onder de wachtenden flink over gejammerd; het wachten was soms erger dan de kwaal waaraan men leed. De meeste mensen namen het toch voor lief, omdat zij prijs stelden op een goede arts, en wie er niet tegen kon zocht zich een andere geneesheer of -dame.
Maar ik hoefde bijna nooit te wachten, want ik was Professor R. Nauwelijks zat ik in de wachtkamer met het nieuwe nummer van de Stern of de assistente kwam mij al oproepen, met naam en titel.
Ik ben geen professor en heb daar herhaaldelijk op gewezen. Eén maal heb ik er persoonlijk op toegezien dat die titel op mijn kaart werd doorgestreept, maar het heeft niet geholpen: ik ben nog steeds professor. Vermoedelijk is het een Duitse techniek om mij stiekem voor te trekken. Waarom ze dat doen weet ik niet; het is onrechtvaardig, maar … ik laat het me graag welgevallen, zodat niets meer een spoedige genezing in de weg staat.
.
Als student in Egypte (1971–72) genoot ik een Egyptische studiebeurs van £E 40,– in de maand, dat was £E 36,50 after tax. Het Pond, dat nu € 0,05 waard is, was toen officieel ƒ 8,20, op de zwarte markt ƒ 5,50. Dat was heel veel meer dan Egyptische studenten kregen. Ik had als buitenlandse student nog meer privileges. Door bemiddeling werd mij bij voorbeeld op het Ministerie van Binnenlandse Zaken een pasje uitgereikt waarop stond, dat ik doctor in de archeologie was en vrij toegang had tot alle monumenten in Egypte; zelfs die eigenlijk gesloten waren. Dit liet ik mij graag welgevallen. Dat ik een beetje jong was voor een doctorstitel hinderde blijkbaar niemand. Ook kreeg ik gratis een kortingkaart voor de stadsbussen, zodat ik in plaats van één piaster nog maar een halve hoefde te betalen voor een ritje in de tweede klas. Soms had ik geen zin in zo veel volk en nam ik de eerste; dat kostte dan wel meteen twee piaster.
De beurs moest maandelijks worden geïnd op het kantoor voor buitenlandse studenten in de straat bij het graf van Sa‘d Zaghlul, waar nu het metrostation is. Daartoe moest ik naar de tweede verdieping, en bij binnenkomst stond er al een portier gereed om de deur van de lift voor me open te houden. Op een keer merkte ik dat Soedanese studenten, die ook hun beurs kwamen afhalen, niet in de lift mochten. Dat vond ik akelig; voortaan nam ik ook de trap. Toch even een moment van solidariteit met de zwoegende en zuchtende mensheid; nou ja, kunst hoor: twee trappen oplopen.

N.B.: Een collega vertelde onlangs, dat die Soedanese studenten slecht £E 10,- in de maand kregen.

Heere, breng hem niet in lijden!

Deze tekst zoekt u vergeefs in de bijbel; hij komt voor in een wandschildering van Victor de Stuers uit 1865. Voor mij werd dit gebed niet verhoord. Nadat ik in Amsterdam mijn kandidaatsexamen Semitische talen had gedaan moest ik beslist naar Leiden. De Schiphollijn bestond nog lang niet, dus forenzen was moeizaam. Ik wilde helemaal niet verhuizen, want ik voelde mij lekker in Amsterdam, maar Indonesische Taal- en Letterkunde studeren kon alleen in Leiden, waarvoor toentertijd Arabisch en Sanskriet als voorstudie vereist werden, dus had ik in Amsterdam maar vast Arabisch gedaan. Bovendien was het onderwijs in Amsterdam behoorlijk slecht geweest; het moest maar gebeuren. Eigenlijk had ik naar het SOAS in Londen gewild, maar door een dramatische privé-omstandigheid plus een verkeersongeluk (niet heel ernstig, maar het herstel duurde toch zes weken) was daar niets van terecht gekomen.
Op een dag betrok ik dus een huurkamertje in Leiden, het was geloof ik begin januari 1969. Een trieste straat, een armoedige stad (toen nog). Een vrij groot huis aan de Morsweg, waar vier kamers aan studenten verhuurd werden. De sombere gangen werden verlicht door peertjes van 15 Watt. In het halfdonker spookte soms in haar nachtjapon de licht demente moeder van de hospes. Ze praatte ook, maar wat ze vertelde ben ik intussen vergeten. Het closetpapier was op de bon: je kon steeds bij de hospita een paar velletjes gaan vragen, maar ik besloot al dadelijk maar eens gek te doen en op eigen kosten een rol aan te schaffen. Het kamertje was klein en kreeg veel herrie van de straat. De meegebrachte radio en grammofoon boden aanvankelijk geen soelaas, want Leiden had 127 volt; daar moest dus eerst een transformator voor aangeschaft worden.
De eerste kennismaking met het hoger onderwijs in het Arabisch viel ook zwaar tegen: het was niet merkbaar beter dan ik gehad had. Eén oude hoogleraar had tot de bestuurselite van Ned.-Indië behoord en had die baan in Leiden kennelijk gekregen omdat hij onderdak nodig had. Hij was waarschijnlijk goed thuis in de Indonesische talen, maar veel minder in het Arabisch. De andere had heel wat in huis, maar vond lesgeven niet zo interessant. Een goede hoogleraar, zo meende hij, is er een die de studenten bij het studeren niet hindert. Verder autodidact worden dus maar; het kón, maar het was zo’n tijdverlies. Bij Indonesisch was dat veel beter: daar kreeg ik eindelijk modern onderwijs, zowel in taal als literatuur, van een inspirerende hoogleraar.
.
Eenzaam voelde ik me ook vaak die eerste weken. Dan ging ik terug naar mijn vrienden in Amsterdam om weer wat op verhaal te komen. Die begrepen toch al niet wat ik in Leiden zocht; in die tijd dacht je niet verder dan de stadsmuren van Amsterdam en draaide je nooit een telefoonnummer met een netnummer ervoor. Leiden was maar veertig kilometer van Amsterdam, maar een heel andere wereld. Een sjofele stad vol langdurige werkloosheid, maar wat de universiteit betreft een annex van het mij onbekende, maar begeerlijke Den Haag, dat ruimer, rijker en vrijer was dan Amsterdam.
Eén, twee maanden treurigheid; toen veranderde het. Op een dag kwam ik een jongen van college tegen op straat. Hij vroeg of ik even binnen wilde komen; we bleken namelijk op tien meter van zijn woninkje te staan. Binnen zat zijn vriendin, die afwisselend aan een scriptie typte en in pannen roerde. Ik kon meteen blijven eten, en daarna nog wat drinken; in de loop van de avond kwamen er nog andere ‘stamgasten’ binnen. Kortom, het was ruim na middernacht toen ik weer vertrok en zo ging dat daarna nog jaren: dit prachtige paar bedreef op een zeer klein woonoppervlak met maar weinig geld een soort salon, die voor velen een graag bezochte aanloopplaats was. Daar leerde ik ook anderen kennen met wie ik nog vele jaren bevriend gebleven ben. Ik werd geïntroduceerd in een literair dispuut, waar ik mij ook zeer thuis voelde. En studeren deed ik vaak in de bibliotheek van het KITLV, bij de Indonesische studiën, waar ik nóg een tehuis vond. Het kwam dus helemaal goed met Leiden.
.
Nu hoop ik maar dat de gedachten waarmee ik wakker word niet de kant van memoires uitgaan, want daar voel ik niet voor. Mijn leven was nauwelijks memorabel; bovendien zou ik dan veel preciezer en indiscreter moeten worden.

Waarom ik toch geen honderd word

Waar men in de Oudheid nog voor vaststaand aannam dat de wereld van eeuwigheid bestond en eeuwig zal bestaan, hebben christendom en islam de westerse mensheid gewend aan het idee dat de wereld een einde zal nemen. Zeer binnenkort of in een onbestemde toekomst, al naar het levensgevoel van de dag—maar onder gaat ze, de wereld, met daverende aardbevingen, vloeden en andere natuurrampen.
.
Nadenken over het nabije wereldeinde is op mijn leeftijd wat hachelijk. Immers, de persoonlijke ondergang is al duidelijk te voelen en ook om mij heen zie ik overal verval, ziekte en dood. Daaruit te concluderen dat binnenkort maar liefst heel de wereld zal ondergaan zou echter een denkfout zijn.
.
Denken over het einde van de hele wereld is ook niet nodig. De planeet zal echt wel voortbestaan, alleen zal zij geen geschikte leefomgeving zijn voor mijn soort. Dat was zij toch al nooit, maar het wordt erger. Mijn wereld, in de zin van leefwereld, is aan het ondergaan; die is misschien ook de uwe? Mocht ik heel oud worden zal ik de nieuwste versie van de wereld steeds minder als de mijne herkennen, dus een verder verblijf daarin is niet zinvol.
.
Mijn oude lijf draagt de dood al in zich, maar van ongestoord aftakelen in een sfeervolle Seniorenresidenz met dagelijks drie keuzemenu’s zal allicht geen sprake meer zijn. Het is gedaan met de rust, de bedreigingen van buitenaf worden steeds talrijker.
.
Het klimaat verandert snel; de zomers worden steeds warmer. In 2018 hadden we hier vijftien dagen met 35–37˚. Die waren met enig gepuf en een ventilator wel uit te houden; de vele dagen met 30˚ daarvoor en daarna vond ik persoonlijk zelfs wel prettig. Maar hoe zal het zijn als een hittegolf 40˚ wordt, de gewone zomertemperatuur 34˚ en de droogte nog droger? Veel mensen worden dan niet lekker of sterven; anderen worden erg prikkelbaar. De voedselvoorziening komt in gevaar. Natuurlijk kunnen er andere gewassen worden verbouwd en de landbouw zoals wij die kennen kan in Zweden en Finland worden voortgezet, maar de omschakeling zal langzaam en stokkend gaan en dus sociale onrust teweeg brengen.
De met de klimaatverandering gepaard gaande stijging van de zeespiegel vormt ook een bedreiging. Hier in de buurt zijn Nederland, Engeland, Noord-Duitsland en Denemarken in gevaar, om van Bangla Desh maar te zwijgen. Het aantal slachtoffers kan in de miljoenen lopen; bovendien kan mijn pensioen nat worden.
In Nederland hebben springvloeden regelmatig voor overstromingen gezorgd. De Nederlanders kennen dat; ze nemen na(!) zo’n overstroming dan ook steevast maatregelen. Na 1916 de Zuiderzeewet en de Afsluitdijk, na 1953 de Delta-werken. Met de stijging van de zeespiegel, die tot veel hogere waterstanden kan leiden, hebben zij echter geen ervaring. Wordt het al tijd om bezorgd te worden of kan dat later? Er verschijnen geruststellende grafieken en voorspellingen: ergens in 2040 of 2070 of 2100 zal de zeespiegel 0.9 of 27 cm stijgen, dus dat valt erg mee. Niemand voorziet een plotselinge stijging van bij voorbeeld anderhalve meter in 2023, dat zou maar paniekzaaierij zijn; toch behoort ook dat tot de mogelijkheden. Er zijn inderdaad wel geleerden die over metershoge stijgingen in de toekomst spreken, maar de bevolking, en zeker de overheden, kiezen altijd de mildste voorspellingen. Ergens in Groenland blijkt de laatste jaren juist minder ijs gesmolten te zijn: nou kijk eens aan, niets aan de hand dus.
Van andere fenomenen, zoals zonne-energie, en de versnelde verschuiving van de magnetische Noordpool heb ik geen flauw benul, maar misschien spelen ze bij dit alles ook een rol.
.
Ook het geestelijke klimaat wordt anders. Dingen die voor mij altijd belangrijk waren, zoals lezen, schrijven, studie, geschiedschrijving, vreemde talen, onderwijs en universiteiten gaan eruit, die zijn niet meer van deze tijd. Het idee van een samenleving gaat er ook uit. De meeste mensen zien tegenwoordig wel in dat neo-liberalisme en vrije marktwerking een blunder waren, maar kom er maar eens van af.
Er moet een samenhang bestaan tussen digitalisering enerzijds en de opkomst van holle vaten en geboefte als politieke leiders en de terugkeer van het fascisme anderzijds: Trump, Bolsonaro, Duterte, Orbán, Erdoğan, Poetin, Salvini — maar hoe die samenhang precies is blijft nog onduidelijk.
Ook zal er wel een samenhang bestaan tussen het fysieke klimaat, de zeespiegel, de Noordpool en het veranderende geestelijke klimaat, al is er moeilijk de vinger op te leggen. Maar als de bomen en de trekvogels van een en ander al in de war zijn, hoe zouden dan de mensen niet in de war zijn? Ineens slaan ze in het wilde weg aan het haten, willen niet meer een vijand, maar zich zelf schade toebrengen, trekken gele hesjes aan, en zelfs Rutte, niet bepaald een vechtersbaasje, wil plotseling personen van lagere stand in elkaar slaan. Ook jongere mensen voelen blijkbaar aan dat de wereld niets voor hen is en willen dus dat zij kapot gaat, net als in 1914. Een land kan 20% of 25% fascisten nog behappen; de anderen regeren dan nog wat verder, hoewel het blok aan het been wel steeds zwaarder gevoeld wordt. Maar als het voedsel of de woonruimte of de zorg veel duurder wordt, of als er allerlei draconische maatregelen moeten worden getroffen, zal het percentage fascisten snel oplopen en de ondergang dus versneld verlopen.
.
Allemaal redenen waarom ik geen honderd word.

Geraniums 2

Geen zin? Dan maak je maar zin! Zo werd mij ooit toegeroepen in een of andere school des levens—ik ben vergeten welke. En mijn vader zei altijd, als ik een eind weg zat te dromen: Ga eens wat doen, joh!
Sinds ik bronchitis had heb ik blijkbaar geen zin meer om tekstjes te schrijven. En dat is vreemd, want zo’n erge ziekte is dat niet. De operatie aan mijn knie was veel ingrijpender en toen wilde ik steeds nog doorschrijven.
Maar eigenlijk is het geen kwestie van geen zin. Het was altijd zo dat ik bij het wakker worden meteen een aandrang had om datgene op te schrijven wat in de nacht als het ware ‘tot mij gekomen was’. Soms voor het Leeswerk Arabisch en islam, soms voor het Emigrant-blog, ook wel eens een brief aan iemand. Als het ál te grote onzin was werd het niet verstuurd, maar geschreven werd het, meestal nog voor ontbijt en douche.
Dat is nu niet meer het geval. Ik word ’s morgens wakker in een totale leegte, zonder enige gedachte. Dat is niet erg, maar wel een beetje raar. Een bijwerking van de antibiotica?
Omdat het moet kan ik geen stukje schrijven. Hoewel ik daar in enigszins gevaarlijk vaarwater dreig te geraken. Het Midden-Oosten-tijdschrift zenith wilde, nu alweer jaren geleden, teksten van mij hebben, bij wijze van column. Ik wilde zo kort na mijn pensionering niet weer in een dwangbuis geraken en zei: druk maar af wat je wilt uit mijn Duitse Lesewerk Arabisch; je mag alles hebben maar val mij verder niet lastig. Zo ging dat lange tijd, maar op den duur sneed ik de teksten toch een beetje op hun wensen toe; aanvankelijk alleen wat betreft de lengte, tegenwoordig zelfs in onderwerp. Kortom, ik heb ze nog zo half en half een tekst over Ibn Khaldun beloofd. Dat is bijna een verplichting, en dat doet de gepensioneerde mens geen goed. Hoe dat nu verder gaat is me nog niet duidelijk. Ik kan ook mijn medewerking aan dat blad opzeggen. Misschien is de huidige leegte een waarschuwing: blijf vrij.
.
Of moet mijn geest helemaal leeg, zodat er een vrije landingsplaats ontstaat voor een nieuwe grote impuls (quasi) van buitenaf?
.
Of wordt alles weer als vroeger? Tenslotte is ook dit tekstje weer uit de oude impuls voortgekomen, nog voor het ontbijt.

Doen

Wat zeur ik nou toch, innerlijk, dat ik vandaag niets gedaan heb!? Om te beginnen was ik laat op vanmorgen, omdat gisteren een zware en late dag was geweest.
Vervolgens ben ik met de auto naar de supermarkt gegaan, wat niet zo honorabel is; maar ja, het regende aan een stuk door. Ik ben toch ook een kind van mijn tijd?
En verder, hm ja, ik heb een mooi boek gelezen; dat is toch ook iets doen?

Geraniums

Drie weken bronchitis en één week nahoesten maakten het zingen een maand lang onmogelijk. Maar nu zing ik weer als een kievit; eh … nee, als een wielewaal. (‘En horen wij die muuu-zikant, dan is zomer weer in ’t land.’) Een klein winstpuntje van die bronchitis is dat je dan de borststem niet kunt gebruiken, maar de kopstem (ten dele) nog wel. Daardoor vind ik nu gemakkelijker de toegang tot de kopstem en kan haar beter doseren.
.
De bronchitis en ook de daarvoor verstrekte medicijnen brachten echter ook een vermindering van appetijt en van geestelijke vermogens teweeg, waardoor het bij voorbeeld wel mogelijk bleef, gezellig te lezen bij de haard of naar muziek te luisteren, maar niet een behoorlijk tekstje te schrijven voor mijn Arabisch-blog.
.
Nu zou ik dat denkelijk wel weer kunnen, hoewel mijn laatste pennenvrucht erg mager was. Maar zie aan: ik heb er geen zin meer in. Het Leeswerk Arabisch en islam was altijd gedacht als iets tijdelijks, en dit is misschien het moment om ermee op te houden. Er zijn al mensen geweest die hebben gezegd dat ze dat jammer zouden vinden. Maar ik heb altijd van binnen uit geschreven, niet voor andere mensen; zo werkt dat niet. En intellectuele bezigheden zijn sowieso niet meer van deze tijd.
.
De vraag die dan opkomt is natuurlijk: wat ga je dan doen? Ben ik rijp voor de geraniums? Of zal ik eerst nog in het verzet gaan? Het valt me altijd op hoe gemakkelijk het opkomende fascisme zijn weg vreet door de maatschappij; zal Europa werkelijk zonder slag of stoot in hun handen vallen?