Gisterenavond ben ik aan de schrijftafel gaan zitten en heb een stukje geschreven aan het commentaar bij mijn uitgave van een oude Arabische tekst. Zo gewoon, alsof ik nooit iets anders heb gedaan. Het is mijn Corona-project, het loopt al twee jaar.
Maar zo gewoon is het niet. Ik had er al weken niet aan gewerkt; het lukte niet, het was een heel hardnekkige crisis. Allerlei andere dingen kon ik wel goed doen, maar dit niet. De verloren tijd moet ik met terugwerkende kracht maar als vakantie boeken.
Er waren factoren van buitenaf die het werk in de weg zaten. Daarvan was er een de hervatting van het normale leven na de corona-tijd. Ik moet weer overal naar toe en heb een agenda vol afspraken. Omdat ik oud en niet meer zo fit ben als vroeger kost het me duidelijk meer moeite een sociaal leven te leiden én daarnaast nog werk te verrichten.
- Excurs: Als de tekenen niet bedriegen komt de isolatie ten gevolge van corona binnenkort weer terug. Er zijn in mijn omgeving véél meer mensen met corona dan ooit in de afgelopen twee jaar. En allerlei werk wordt niet meer gedaan omdat personeel besmet of ziek is. Vreemd is dat iedereen tegenwoordig doet alsof dat niet zo is. Misschien zal de situatie plotseling ten goede veranderen in september of oktober, als het anti-omikron vaccin er is. Maar als er wordt gesproken over nieuwe maatregelen en de verwachtingen voor de winter hoor je nooit iets over dat vaccin; hoe zit dat?
Er was echter ook een hindernis in mijzelf. Als ik er wel aan zat wilde het werk gewoon niet lukken; ik zag het niet en kon het niet. Welnu, de moeilijke bladzijde dan maar even laten liggen en een andere bekijken, misschien krijg je daar wel een ingang. Nee, ook niet. Nog iets anders proberen. Of het eerste probleem nog eens opnieuw bekijken, misschien lukt het nu wel? Nee, nee en nog eens nee. Na een aantal mislukte pogingen om ingangen te vinden tot de stof kwam de vertwijfeling. Die was niet existentieel; andere terreinen van het leven werden er niet door beïnvloed en de stemming bleef goed. Maar ben ik dan te stom voor dat onderzoek, moet ik ermee ophouden?
Er doen zich bij een onderzoeksproject natuurlijk altijd problemen voor. Die zijn er om op te lossen, en als dat niet lukt omdat ze te groot voor je zijn, is het ook geen schande. Ik vergeef het mijzelf bij voorbeeld best dat ik de sterrenkunde van de oude Grieken niet begrijp. Dan moet ik hulp vragen of het onderwerp aan anderen overlaten. Maar dit was iets anders. De problemen waren niet zo enorm groot, dat zag ik wel, maar ik kwam er toch niet verder mee.
En gisterenavond ging ik dus gewoon zitten en loste ineens allerlei problemen en probleempjes op, net als in eerdere fasen van het werk. Ze waren helemaal niet zo moeilijk; de oplossingen lagen letterlijk voor mijn ogen, op mijn eigen schrijftafel, maar ik had ze niet gezien. Nu ging ik er vlot doorheen, wat eergisteren of vorige week nog niet mogelijk was geweest. Wat was er gebeurd? Niets, geen vruchtbare ontmoeting, geen bemoedigende gebeurtenis, niets. Alleen een verschuiving binnen in mij, een overgang tot een andere genadestaat als het ware, en die deed me denken aan het Arabische begrippenpaar qabḍ en basṭ.
Qabḍ is contractie, benauwdheid, basṭ is verruiming, expansie. Het zijn termen uit de sfeer van de Sufi’s, de islamitische mystieken. Dezen streefden ernaar nader tot God te komen, sommige wilden zelfs één worden met Hem. Zij probeerden ‘hogerop te komen’ door het doen van spirituele oefeningen, hoewel de meesten wel beseften dat dat niet alles was: er kwam natuurlijk telkens goddelijke hulp bij te pas. Zij keken telkens in zich: hoe ver, in welk stadium op hun weg waren ze nu? Een hele reeks namen ontwikkelden zij voor de diverse stadia die zij in zich ontdekten. De weg ging niet telkens omhoog: ze ervoeren perioden dat ze niet verder kwamen, ondanks de oefeningen—ja, allicht, met zelfwerkzaamheid alleen kom je er niet—dus dan onthield God je zijn genade voor een bepaalde tijd. Dat deed Hij natuurlijk met een bedoeling: om de mens godsvrucht in te boezemen en te wijzen op Zijn almacht en majesteit. Die toestand van schijnbare godverlatenheid heette qabḍ. Maar dan kwam er ineens een moment waarop de basṭ intrad: dan kon je weer verder. Qabḍ blokkeert, basṭ verleent vleugels.
Tegenwoordig zou men qabḍ misschien eerder depressie noemen. Op mijn toestand is die term echter niet van toepassing, omdat die slechts een déél van het leven omvatte. Het dagelijks leven, het zingen, het fietsen, het genieten van de nieuwe gezelligheid, dat ging allemaal prima; alleen het werk niet. Hoogstens een deeldepressie dus, en die duurde een maand, het is nog te overzien. Laten we het vakantie noemen.
Hier aangekomen moet ik aan ex-collega S. denken. Die gaf goed les en had ook behoorlijke wetenschappelijke publicaties. Maar op een dag ging het mis, er brak blijkbaar iets. Hij kwam ineens met een boek van achthonderd bladzijden dat van A tot Z bizarre, zieke onzin was. De universiteit schorste hem, bewerkte na een poos zijn ontslag op medische gronden en zorgde voor een plekje in een inrichting. Hij weigerde echter daarheen te gaan, en ik zou me kunnen voorstellen dat ze hem daar ook niet wilden hebben, want zover ik kon zien was zijn dagelijks leven heel normaal. Hij verdween uit het gezicht: naar een andere stad; toch in een kliniek misschien? Nee, onlangs zag ik dat hij in eigen beheer weer twee enorm dikke boeken met onzin had uitgegeven. Plaats van verschijning: het dorpje waar hij altijd al woonde, dus hij zit er nog. Zijn probleem is een ander dan het mijne: bij hem ontspoorde de wetenschap, bij mij stokt zij soms. Met elkaar gemeen hebben we dat het een deelstoring betreft en dat het verdere leven normaal verloopt.
Emigrant 